DİNLEDEBİYAT
Atın yiğidi kendine kamçı vurdurmaz.
Yargı bildiren söz dizilerine cümle denilir. Cümle yargı bildiren tek kelimeden de oluşabilir.
Cümleler 4 ana başlıkta incelenir:
1- Yükleminin Türüne Göre :
A. Fiil Cümleleri:
Yüklemi çekimlenmiş fiillerden oluşan cümlelere denilir.
Yağmur çok şiddetlendi. ( şiddetlendi= çekimli bir fiildir.O yüzden fiil cümlesi.)
Sabaha kadar ağladım (ağladım= fiil)
Not: Yüklemin fiil olup olmadığını anlamak için –mek, -mak mastar eklerini alıp alamyacağını kontrol ederiz. Alabilecek durumda ise fiildir.
Buraya arabayla geldim. ( Gel-(mek)- mastar eki alabiliyor. Yüklem fiil cümlesidir.
Mastar ekleri fiil basit yapılı ise köke, türemiş yapılı ise gövdeye getirilerek kontrol edilir.
İki yıl boyunca kuşları gözlemiş.
( göz - le - miş = gözle- (mek)
İsim K Yapım E Kip Eki
Yukarıdaki örnekte mastar eki isimden türemiş bir fiilin gövdesine uygulanıp yüklemin fiil olup olmadığı kontrol edilmiştir.
B. İsim Cümleleri:
Bir ismin ek eylem alıp çekimlenerek yüklem olarak kullanıldığı cümlelerdir. Ek fiil (-i) dört şekilde çekimlenir.
1. Görülen Geçmiş Zaman Çekimi :
O iyi bir çocuktu.
( çocuk – i - dim )
İsim K. Ek fiil kip eki
1. Tekil - çocuktum
2. Tekil - çocuktun
3. Tekil - çocuktu
1. çoğul - çocuktuk
2. çoğul - çocuktunuz
3. çoğul - çocuktular
2. Duyulan Geçmiş Zaman Çekimi:
1. Tekil - çocukmuşum ( çocuk-i- miş-im)
2. Tekil - çocukmuşsun
3. Tekil - çocukmuş
1. çoğul - çocukmuşuz
2. çoğul - çocukmuşsunuz
3. çoğul - çocukmuşlar
3. Şart Kipi Çekimi:
1. Tekil - çocuksam ( çocuk-i-se-m)
2. Tekil - çocuksan
3. Tekil - çocuksa
1. çoğul - çocuksak
2. çoğul - çocuksanız
3. çoğul - çocuksalar
4. Geniş Zaman Çekimi:
Geniş zaman kipi çekimi –i- dir şeklindedir.
Ali bu takımın en iyi oyuncudur.
Yüklem
( oyuncusu –i-dir.)
Ancak -i-dir ekleri her zaman kullanılmayabilir. Yazılı olmasa da anlam olarak varlıklarını devam ettirirler.
Ali bu takımın en iyi oyuncusu.
Yüklem
(ek fiil çekiminin kullanılmaması olmadığı anlamına gelmez.)
Yukarıda verilen ek fiil çekimlerinden sadece şart kipi çekimi isimlerden yüklem yapmak için kullanılmaz. Diğer üç ek fiil çekimi ile isimler çekimlenerek yüklem olmaları sağlanır.Aksi takdirde isimlerin yüklem olmaları mümkün değildir.
Ben çalışkan bir öğrenciyim.
Beni rahatlatan şey uçsuz bucaksız denizdir.
O günler güzel günlerdi.
Sabaha kadar havlayan köpek meğer benim köpeğimmiş.
2. Yükleminin Yerine Göre Cümleler:
Yükleminin yerine göre cümleler 3 başlıkta incelenir:
A. Kurallı (Düz) Cümle:
Yüklemi sonda olan cümlelere denilir.
Bu müzik çok hoşuma gitti
Yüklem
Bütün uçakların kalkışı gecikecekmiş.
Yüklem
B. Kuralsız(Devrik) Cümle:
Yükleminin sonda olmadığı cümlelerdir. Yüklem cümlenin sonu hariç herhangi bir yerinde olabilir.
Ayağına sıkmış kurşunu.
Yüklem
Kahramanıydı tüm ülkenin.
Yüklem
C. Eksiltili Cümle:
Yüklemi ifade edilmediği halde cümlenin akışına göre cümleyi okuyan ya da duyan kişinin uygun bir yükelimi düşünebildiği cümlelerdir. Yüklem yerine ‘...’ konulur.
Sabahleyin uyandığında uçsuz bucaksız bir deniz ... ( göreceksin/ seyredeksin ...)
Yukarıdaki cümleye parantez içindeki kelimelerden birini ya da daha farklı uygun bir yüklemi getirebiliriz.
Eksiltili cümle için ‘Yüklemi okuyucuya bırakan cümle çeşididir.’ diyebiliriz.
-
Sabahleyin kuş sesleri, kuzuların melemeleri ...
-
Varış yerimizde şırıl şırıl akan bir çeşme ...
.
3. Anlamına Göre Cümleler:
Cümlede verilmek istenen anlama göre cümle çeşitleridir. Cümle Anlamı konusunda ayrıntıları ile işlenmiştir.
Burada ise dört ana başlıkta ele alınacaktır:
1.Olumlu Cümle:
Yargının olumsuz bir durumla karşılaşmadığı anlamı içermesidir.
Anlatılanın iyi ya da güzel bir durum olması şart değildir. Önemli olan olumsuzluk edat ya da eki almamasıdır.
‘Arkadaşı sabahleyin ölmüş.’ Cümlesi iyi bir durum bildiriyor gibi gözükmese de yargı olumsuzluk eki ya da edatı (–sız,-siz -me,-ma, -mez,-maz ,değil) almadığı için cümle anlamına göre olumludur.
2. Olumsuz Cümle:
Yargının olumsuzluk ek ya da edatı aldığı, eylem ya da durumun gerçekleşmediği anlamı vardır.
Arkadaşı sabahleyin ölmemiş. ( -me olumsuzluk eki aldığı için cümle olumsuzluk bildirir.)
Bugün bize gelmiş değil. ( değil olumsuzluk edatı kullanılmış)
Bu ayran çok tuzsuz. (--suz olumsuzluk eki)
Ne ben alırım ne Ali alır. ( ‘Ben de Ali de almaz’ demek. Ne. Ne bağlacı ile olumsuzluk yapılmış)
Henüz aradığını ürün bizde yok. ( Yok sözcüğü ile yapılmış.)
Not-1: Türkçede iki olumsuz yan yana gelirse olumluluk bildirir. Böyle cümleler yapıca olumsuz anlamca olumludur.
Bu dükkanda yok yok. ( Yok’un yok olması her şeyin olması demektir. )
Aradığınız kişi buraya gelmemiş değildir. ( ‘Gelmiştir.’ demek olduğu için olumlu.)
3. Soru Cümleleri
Soru anlamı taşıyan cümlelere denilir. Bu tür cümlelerin sonunda soru işareti olur.
Akşam kar yağacak mı?
Hangisi daha güzel?
Not: 1- Cevabı istenmeyen ama soru işareti taşıyabilen cümleler cümleler de vardır. Bu tür cümlelerde cevap zaten sorunun içinde bulunmaktadır. Ancak soru işareti taşıyabilmektedirler.
“Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?”( Aslında anlatılmak istenen herkesin feda olacağıdır.)
Bu tür cümleler aynı zamanda edebi sanatlar içinde istifham sanatı olarak da adlandırılırlar.
Not:2- İçinde soru kelimesi ya da edatı bulunduğu halde hiçbir şekilde soru anlamı ihtiva etmeyen cümleler kesinlikle soru cümlesi değildirler. Bu tür cümlelerde soru işareti kullanılmaz.
-
“Ameliyattan sağ mı çıkar, ölü mü bilmiyorum.”
-
Duman çıktı mı kurtlar sahaya iner.an küçük ya da az olduğunu küçük görme, önemseme şeklinde ifade eden cümlelerdir.
4. Yapılarına Göre Cümleler
Cümle yapısını tam olarak anlayabilmek için Temel cümle, yan cümle ve yardımcı cümle kavramlarını iyi anlamamız gerekir.
Temel Cümle:
a. Eğer yargı varsa o cümle temel cümledir.
Kuşlar neşeyle uçuşuyor. (;Uçuşuyor= Yüklem. Tek yargı var. Temel cümle)
Benim bilgisayarım kalitelidir. (Kaliitelidir= yüklem. Tek yargı var. Temel Cümledir.)
b. Eğer birden fazla yargı varsa asıl anlatılmak istenen cümledir. Diğer yargı bildiren kelime ya da kelime grupları temel cümlenin ögesi durumundadır.
Bu gördüğün benim bilgisayarımdır. ( gördüğün ve benim bilgisayarımdır = iki yargı var. Ancak cümlenin yüklemi ‘benim bilgisayarımdır’ kelimesi olduğu için temek cümle ‘ Benim bilgisayarımdır.’,’ Bu gördüğün’ ise temel cümlenin ögesidir.
Yan Cümle:
Tam bir yargı bildirmeyen çekimli bir fiil ya da fiilimsi ile yapılan ve asıl cümlenin bir ögesi durumunda olan cümleciklere denilir.
Tam olmasa da yargı bildirdiğinden dolayı cümle özelliklerini kısmen karşılarlar.
Acıkan insan doymam sanır. ( Temel cümle ‘ Doymam sanır.’ Yan cümle ‘Acıkan İnsan’ ise temel cümlenin öznesi dir. Sıfat fiil ile yapılmıştır.
Benimle gelirsen pişman olmazsın. (‘ Pişman olmazsın.’ Asıl cümledir. ‘Benimle gelirsen’ temel cümlenin Zarf Tümleci olan yan cümledir.
Yardımcı Cümle:
Bir cümlenin asıl cümle içine başkasından aktarma amaçlı yerleştirilmesine denilir. Doğrudan anlatımlı cümlelerde görülür.
Baban sana ‘Asla buraya gelme!’ dedi. ( Asıl cümle: ‘Baban dedi.’ Yardımcı cümle: ‘ Asla buraya gelme!’)
Yardımcı cümle de yan cümleler gibi asıl cümlenin bir ögesi olarak kullanılır. Yukarıdaki cümlede olduğu gibi genel olarak nesne görevi alırlar.
Şimdi yapıların göre cümle çeşitlerini görelim:
.
1. Basit Cümle:
Tek yargı tek yüklem den oluşan cümlelere denilir. Kısaca yan ya da yardımcı cümle bulunmaz.
Sineklerin vızıltısından uyuyamadım. ( uyuyamadım= yüklem. Tek yargı, tek yüklem)
Bugün duvarları boyadım.(boyadım= yüklem)
Nohut biraz tuzlu olmuş. ( olmuş= yüklem)
2. Birleşik Cümle:
Asıl cümlenin en az bir tane yan ya da yardımcı cümle alması ile oluşurlar.
a. Girişik Bileşik Cümle:
Fiilimsiler ile yapılan birleşik cümlelere denilir. Fiilimsi ve varsa fiilimsi ile alakalı sözcüklerin hepsi tek bir öge olarak yan cümleyi oluşturur Bir cümlede birden fazla fiilimsi ve sonuç olarak birden fazla yan cümle olabilir.
Ağlayan çocukların acısı bir gün sona erecek. ( ‘Ağlayan çocukların acısı’ yan cümledir.)
Özne Yüklem
Sahile koşarak gelmiş. (‘ Koşarak’ yan cümledir.)
. Zarf T. Yüklem
Sorunlara ağlamak onları çözmez. ( ‘Sorunlara ağlamak’ yan cümledir.)
Özne Yüklem
b. Ki’li Birleşik Cümle:
ki bağlacının iki yargı arasında anlam ilgisi kurması ile yapılır.
Anladım ki ödevler yapılmamış.
Asıl Cümle Yan cümle
c. Şartlı Birleşik Cümle:
Şart bildiren –se, -sa eki kullanılarak yapılan bileşik cümlelere denilir.
Benimle geleceksen uslu durmalısın.
Yan cümle Asıl Cümle
Ayağa kalkarsan başın dönebilir.
Yan cümle Asıl Cümle
c. İç İçe Bileşik Cümle:
Doğrudan anlatımlı cümlelere denilir. Birinin söylediği bir cümleyi olduğu gibi alıntılayarak başka bir cümlenin içine tırnak ya da virgül içinde yerleştirilmesine denilir. Alıntı cümleye yardımcı cümle denir.
Ahmet bana ‘Üç gün içinde dönmezsem benden ümidi kesin.’ dedi.
Özne B.siz Nesne ( Yardımcı Cümle) Yüklem
‘Bugün hiç ders çalışmayacaksın.’ diyor içimdeki ses.
B.siz Nesne ( Yardımcı Cümle) Yüklem özne
Not: Bir cümle aynı anda hem iç içe hem şartlı hem girişik ya da ki’li bileşik olabilir.
Benim geldiğimi duyunca ‘Bir daha gelirse ben bu işte yokum’ demiş.
Sıfat fiil zarf fiil yardımcı cümle Y
Yukarıdaki cümlede iki fiilimsi olduğu için girişik, alıntı cümle olduğu için iç içe , alıntı cümlede şart bulunduğu için şartlı bileşiktir. Yani yukarıdaki cümle girişik, şartlı ve iç içe bileşik cümledir.
.
3. Sıralı Cümle
Birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasına denir. Bağlanan cümlelerin basit ya da birleşik yapılı olup olmamaları önemli değildir. En az iki cümle birbirine bağlanır bu da en az iki yüklem olması gerekir demektir.
Sıralı cümleler iki şekilde incelenir:
a. Bağımlı Sıralı Cümle:
Herhangi bir öge ortaklığı olan sıralı cümlelere denilir.
Yazar, erkenden kalktı, sahilde yürüdü.
Özne Yüklem Yüklem
Yukarıdaki cümlede iki yüklemin ortak ögesi öznedir.
Eve yürüdük , ulaştık, içeri girdik.
Y Y Y
Yukarıdaki cümlede üç yüklem bir dolaylı tümleç kullanmış.
b. Bağımsız Sıralı Cümle:
Herhangi bir öge ortaklığı olmadan cümlelerin (, ya da ;) ile bağlanmasına denilir.
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şanı kalır. ( herhangi bir öge ortaklığı yok.)
Dilin kemiği yok, istediğini söyler
4. Bağlı Cümleler:
Sıralı cümleler gibi basit ya da bileşik yapılı cümlelerin yüklemlerini birbirine bağlar. Ancak bağlamak için bağlaçlardan yararlanır.,
Bağlı cümleler iki şekilde incelenir:
a. Bağımlı Bağlı Cümle:
Öge ortaklığı olan bağlı cümleler denilir.
Çocuk geldi ama fazla oturmadı. ( çocuk= özne. Ortak öge)
Hem ağlıyor hem gülüyorum bugünlerde.( Gizli özne ‘ben’ ve zarf tümleci ‘ bugünlerde’ ortak öge.)
b. Bağımsız Bağlı Cümle:
Öge ortaklığı olmayan bağlı cümlelere denilir.
Küçük bir dumanı önemsememiştim ancak alevler birden her tarafı sarıverdi.
Kuvvetli bir rüzgar esti ve dalgalar büyüdü.