DİNLEDEBİYAT

Yukarıda verilen ek fiil çekimlerinden sadece şart kipi çekimi isimlerden yüklem yapmak için kullanılmaz. Diğer  üç ek fiil çekimi ile isimler çekimlenerek yüklem olmaları sağlanır.Aksi takdirde isimlerin yüklem olmaları mümkün değildir.

 

Ben çalışkan bir öğrenciyim.

Beni rahatlatan şey uçsuz bucaksız denizdir.

O günler güzel  günlerdi.

Sabaha kadar havlayan köpek meğer benim köpeğimmiş.

 

2. Yükleminin Yerine Göre Cümleler:

 

Yükleminin yerine göre cümleler 3 başlıkta incelenir:

 

A. Kurallı (Düz) Cümle:

​

Yüklemi sonda olan cümlelere denilir.

 

Bu müzik çok hoşuma gitti

                                    Yüklem

Bütün uçakların kalkışı gecikecekmiş.

                                              Yüklem

 

 

 

 

B. Kuralsız(Devrik) Cümle:

​

Yükleminin sonda olmadığı cümlelerdir. Yüklem cümlenin sonu hariç herhangi bir yerinde olabilir.

 

 

Ayağına sıkmış kurşunu.

              Yüklem

Kahramanıydı tüm ülkenin.

   Yüklem 

 

 

 

 

C. Eksiltili Cümle:

 

Yüklemi ifade edilmediği halde  cümlenin akışına göre cümleyi okuyan ya da duyan kişinin uygun bir yükelimi düşünebildiği cümlelerdir. Yüklem yerine ‘...’ konulur.

 

Sabahleyin uyandığında uçsuz bucaksız bir deniz ... ( göreceksin/ seyredeksin ...)  

 

Yukarıdaki cümleye parantez içindeki kelimelerden birini ya da daha farklı uygun bir yüklemi getirebiliriz.

Eksiltili cümle için ‘Yüklemi okuyucuya bırakan cümle çeşididir.’ diyebiliriz.

 

• Sabahleyin kuş sesleri, kuzuların melemeleri ...

• Varış yerimizde şırıl şırıl akan bir çeşme ...

.

 

 

3. Anlamına Göre Cümleler:

 

Cümlede verilmek istenen anlama göre cümle çeşitleridir. Cümle Anlamı konusunda ayrıntıları ile işlenmiştir.

Burada ise dört ana başlıkta ele alınacaktır:

 

1.Olumlu Cümle:

 

Yargının olumsuz bir durumla karşılaşmadığı anlamı içermesidir.

Anlatılanın iyi ya da güzel bir durum olması şart değildir. Önemli olan olumsuzluk edat ya da eki almamasıdır.

 

‘Arkadaşı sabahleyin ölmüş.’ Cümlesi iyi bir durum bildiriyor gibi gözükmese de yargı olumsuzluk eki ya da edatı (–sız,-siz -me,-ma, -mez,-maz ,değil) almadığı için cümle anlamına göre olumludur.

 

 

 

2. Olumsuz Cümle:

 

Yargının olumsuzluk ek ya da edatı aldığı, eylem ya da durumun gerçekleşmediği anlamı vardır.

 

Arkadaşı sabahleyin ölmemiş. ( -me olumsuzluk eki aldığı için cümle olumsuzluk bildirir.)

 

Bugün bize gelmiş değil. ( değil olumsuzluk edatı kullanılmış)

Bu ayran çok tuzsuz. (--suz olumsuzluk eki)

Ne ben alırım ne  Ali alır. ( ‘Ben de Ali de almaz’ demek. Ne. Ne bağlacı ile olumsuzluk yapılmış)

Henüz aradığını ürün bizde yok. ( Yok sözcüğü ile yapılmış.)

 

Not-1: Türkçede iki olumsuz yan yana gelirse olumluluk bildirir. Böyle cümleler yapıca olumsuz anlamca olumludur.

 

Bu dükkanda yok yok. ( Yok’un yok olması her şeyin olması demektir. )

Aradığınız kişi buraya gelmemiş değildir. ( ‘Gelmiştir.’ demek olduğu için olumlu.)

 

 

​

3. Soru Cümleleri

​

Soru anlamı taşıyan cümlelere denilir. Bu tür cümlelerin sonunda soru işareti olur.

Akşam kar yağacak mı?

Hangisi daha güzel?

 

Not: 1- Cevabı istenmeyen ama soru işareti taşıyabilen cümleler cümleler de vardır.  Bu tür cümlelerde cevap zaten sorunun içinde bulunmaktadır. Ancak soru işareti taşıyabilmektedirler.

 

“Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?”( Aslında anlatılmak istenen herkesin feda olacağıdır.)

Bu tür cümleler aynı zamanda edebi sanatlar içinde istifham sanatı olarak da adlandırılırlar.

 

 

Not:2- İçinde soru kelimesi ya da edatı bulunduğu halde hiçbir şekilde soru anlamı ihtiva etmeyen cümleler kesinlikle soru cümlesi değildirler. Bu tür cümlelerde soru işareti kullanılmaz.

​

• “Ameliyattan sağ mı çıkar, ölü mü bilmiyorum.”

• Duman çıktı mı kurtlar sahaya iner.an küçük ya da az olduğunu küçük görme, önemseme şeklinde  ifade eden cümlelerdir.

 

​

​

​​​

 

4. Yapılarına Göre Cümleler

 

Cümle yapısını tam olarak anlayabilmek için Temel cümle,  yan cümle ve yardımcı cümle  kavramlarını iyi anlamamız gerekir.

 

 

Temel Cümle:

​

a.  Eğer yargı varsa o cümle temel cümledir.

 

Kuşlar  neşeyle uçuşuyor. (;Uçuşuyor= Yüklem. Tek yargı var. Temel cümle)

Benim bilgisayarım kalitelidir. (Kaliitelidir= yüklem. Tek yargı var. Temel Cümledir.)

 

b. Eğer birden fazla yargı varsa asıl anlatılmak istenen cümledir. Diğer yargı bildiren kelime ya da kelime grupları temel cümlenin ögesi durumundadır.

 

Bu gördüğün benim bilgisayarımdır. ( gördüğün ve benim  bilgisayarımdır = iki yargı var. Ancak cümlenin yüklemi ‘benim bilgisayarımdır’ kelimesi olduğu için temek cümle ‘ Benim bilgisayarımdır.’,’ Bu gördüğün’ ise temel cümlenin ögesidir.

 

​

Yan Cümle:

​

Tam bir yargı bildirmeyen çekimli bir fiil ya da fiilimsi ile yapılan ve asıl cümlenin bir ögesi durumunda olan cümleciklere denilir.

 

Tam olmasa  da yargı bildirdiğinden dolayı cümle özelliklerini kısmen karşılarlar.

 

Acıkan insan doymam sanır. ( Temel cümle  ‘ Doymam sanır.’ Yan cümle ‘Acıkan İnsan’ ise temel cümlenin öznesi dir. Sıfat fiil ile yapılmıştır.

 

Benimle gelirsen pişman olmazsın. (‘ Pişman olmazsın.’ Asıl cümledir. ‘Benimle gelirsen’ temel cümlenin Zarf  Tümleci olan yan cümledir.

 

 

 

Yardımcı Cümle:

 

Bir cümlenin asıl cümle içine başkasından aktarma amaçlı yerleştirilmesine denilir.  Doğrudan anlatımlı cümlelerde görülür.

 

Baban sana ‘Asla buraya gelme!’ dedi.  ( Asıl cümle: ‘Baban dedi.’ Yardımcı cümle: ‘ Asla buraya gelme!’)

 

Yardımcı cümle de yan cümleler gibi asıl cümlenin bir ögesi olarak kullanılır. Yukarıdaki cümlede olduğu gibi genel olarak nesne görevi alırlar.

​

 

Şimdi  yapıların göre cümle çeşitlerini görelim:

.

 

1. Basit Cümle:   

 

Tek yargı tek yüklem den oluşan cümlelere denilir. Kısaca yan ya da yardımcı cümle bulunmaz.

 

Sineklerin vızıltısından uyuyamadım. ( uyuyamadım= yüklem. Tek yargı, tek yüklem)

 

Bugün duvarları boyadım.(boyadım= yüklem)

 

Nohut biraz tuzlu olmuş. ( olmuş= yüklem)

 

2. Birleşik Cümle:

​

Asıl cümlenin en az bir tane yan ya da yardımcı cümle alması ile oluşurlar.

 

a.  Girişik Bileşik Cümle:

 

Fiilimsiler ile yapılan birleşik cümlelere denilir. Fiilimsi ve varsa fiilimsi ile alakalı sözcüklerin hepsi tek bir öge olarak yan cümleyi oluşturur Bir cümlede birden fazla fiilimsi ve sonuç olarak birden fazla yan cümle olabilir.

 

 

Ağlayan çocukların acısı bir gün sona erecek.  ( ‘Ağlayan çocukların acısı’ yan cümledir.)

       Özne                                          Yüklem

 

 Sahile   koşarak   gelmiş.  (‘ Koşarak’  yan cümledir.)

          .   Zarf T.   Yüklem

 

Sorunlara ağlamak   onları   çözmez. ( ‘Sorunlara ağlamak’ yan cümledir.)

           Özne                             Yüklem

 

 

 

 

 

 

b. Ki’li Birleşik Cümle:

​

 ki bağlacının iki yargı arasında anlam ilgisi kurması ile yapılır.

 

Anladım ki ödevler yapılmamış. 

   Asıl Cümle           Yan cümle

 

 

 

 

 

c. Şartlı Birleşik Cümle:

 

Şart bildiren –se, -sa eki kullanılarak yapılan bileşik cümlelere denilir.

 

Benimle geleceksen  uslu durmalısın.

          Yan cümle             Asıl Cümle

 

Ayağa kalkarsan   başın dönebilir.

          Yan cümle    Asıl Cümle

 

 

 

 

c. İç İçe Bileşik Cümle:

 

Doğrudan anlatımlı cümlelere denilir. Birinin söylediği bir cümleyi olduğu gibi alıntılayarak başka bir cümlenin içine tırnak ya da virgül içinde yerleştirilmesine denilir. Alıntı cümleye yardımcı cümle denir.

 

Ahmet bana ‘Üç gün içinde dönmezsem benden ümidi kesin.’ dedi.

 Özne                        B.siz Nesne ( Yardımcı Cümle)              Yüklem

 

 

‘Bugün hiç ders çalışmayacaksın.’    diyor     içimdeki  ses.

    B.siz Nesne ( Yardımcı Cümle)   Yüklem      özne

 

 

 

Not: Bir cümle aynı anda hem iç içe hem şartlı hem girişik ya da ki’li bileşik olabilir.

 

Benim geldiğimi   duyunca  ‘Bir daha gelirse ben bu işte yokum’ demiş.

              Sıfat fiil    zarf fiil                 yardımcı cümle                       Y

 

 

Yukarıdaki cümlede iki fiilimsi olduğu için girişik, alıntı cümle olduğu için iç içe , alıntı cümlede şart bulunduğu için şartlı bileşiktir. Yani yukarıdaki cümle girişik, şartlı ve iç içe bileşik cümledir.

 

 

.

3. Sıralı Cümle

​

Birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasına denir. Bağlanan cümlelerin basit ya da birleşik yapılı olup olmamaları önemli değildir. En az iki cümle birbirine bağlanır bu da en az iki yüklem olması gerekir demektir.

 

Sıralı cümleler iki şekilde incelenir:

 

a. Bağımlı Sıralı Cümle:

 

Herhangi bir öge ortaklığı olan sıralı cümlelere denilir.

 

 

Yazar,  erkenden kalktı,  sahilde yürüdü.

Özne                Yüklem                Yüklem

 

Yukarıdaki cümlede iki yüklemin ortak ögesi  öznedir.

 

 

Eve yürüdük , ulaştık, içeri girdik.

          Y               Y                Y   

 

Yukarıdaki cümlede üç yüklem bir dolaylı tümleç kullanmış.

 

 

 

b. Bağımsız Sıralı Cümle:

 

Herhangi bir öge ortaklığı olmadan cümlelerin (, ya da  ;) ile bağlanmasına denilir.

 

At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şanı kalır. ( herhangi bir öge ortaklığı yok.)

 

Dilin kemiği yok,  istediğini söyler

​

​

 

4. Bağlı Cümleler:

 

Sıralı cümleler gibi basit ya da bileşik yapılı cümlelerin yüklemlerini birbirine bağlar. Ancak bağlamak için bağlaçlardan yararlanır.,

 

Bağlı cümleler iki şekilde incelenir:

 

a. Bağımlı Bağlı Cümle:

​

Öge ortaklığı olan bağlı cümleler denilir.

 

Çocuk geldi ama fazla oturmadı. ( çocuk= özne. Ortak öge)

 

Hem ağlıyor hem gülüyorum bugünlerde.( Gizli özne ‘ben’ ve  zarf tümleci ‘ bugünlerde’ ortak öge.)

 

 

 

 

b. Bağımsız Bağlı Cümle:

​

Öge ortaklığı olmayan bağlı cümlelere denilir.

 

Küçük bir dumanı önemsememiştim ancak alevler birden her tarafı sarıverdi.

 

Kuvvetli bir rüzgar esti  ve dalgalar büyüdü.