DİNLEDEBİYAT

​1- Özne- Yüklem İlişkisine Göre: 

 

Yüklemde gerçekleşen iş,oluş ya da hareketi yapan öznenin durumuna göre değerlendirilir.

 

4’e ayrılır:

 

a. Etken Fiil:

​

Yüklemin gerçek bir özne almış ya da alabilecek halde olmasıdır. Öznenin yazılması şart değildir. Yüklemin özneyi şahıs ekleri vasıtası ile alabilecek halde olması  yani, gizli özne alması yeterlidir.

 

Örnek:

​

 Deniz  birdenbire kabardı.   (Etken)

  Özne                   Yüklem

 

Gülümseyerek karşımıza geldi  (‘Geldi’ yüklem olarak kullanılmış. Fakat gerçek özne yok. Ancak i ‘O’ gizli öznesini alabilir. O halde etkendir.)

​

​

 

b. Edilgen Fiil:

​

Yüklemin gerçek ya da gizli özne alamadığı fiil çatısına denilir. Bu cümlelerde fiilin başkası ya da başkaları tarafından gerçekleştirilmesi anlamı vardır. Fiilde gerçekleşen işten etkilen kelime ya da kelime grubu nesne olması gerektiği halde özne görevi üstlenir. Bu yüzden sözde özne adını alırlar. Sonuçta edilgen çatılı fiillerde nesne yok kabul edilir.

 

Edilgen çatılı cümlelerde yüklem ‘-l ya da –n’ eklerini alır.

 

Örnek:

​

   Ev  güzelce temizlendi.

Sözde Özne      Yüklem

 

Örnekler:

​

• Tabakların hepsi yıkandı.

• Evin tamamı kaplandı.

• Bina büyük bir gürültüyle yıkıldı.

 

( Dikkat edilirse yukarıdaki bütün örneklerde yazılı olmasa da ‘ tarafından’ anlamı vardır.)

​

​

 

c. Dönüşlü Fiil:

​

Dönüşlü fiiller tıpkı etken fiiller gibi gerçek ya da gizli özne alabilen fiillerdir. Ancak etken fiilden farkı öznenin yaptığı işten nesnenin değil yine öznenin kendisinin etkilenmesidir.

 

Kısaca öznenin yaptığı işten etkilendiği anlamı taşıyan fiillere dönüşlü fiiller denilir.

Dönüşlü çatılı cümlelerde edilgen çatılı fiillerde olduğu gibi  yüklem ‘-l ya da –n’ eklerini alır. Ancak dönüşlü fiillerde ‘tarafından’ yoktur.

 

Örnekler:

 

• Kızının düşmesine çok üzüldü.( üz-ü-l-dü)

• Misafirlerin gelişine sevindi.

 

Not: Bazı cümlelerde dönüşlülük ve edilgenlik karıştırılabilir.Böyle durumlarda cümlenin paragraf içindeki anlamına bakılabilir.

 

‘Banyoda yıkandı.’ cümlesinde  yıkanan kişinin kendi kendini yıkadığı mı yoksa başkası tarafından mı yıkandığı belirli değildir.

 

‘Annesi bebeği banyoya götürdü. O banyoda bir güzel yıkandı.’ dediğimizde ilk cümleden bebeğin annesi tarafından yıkandığını çıkarabildiğimiz için ‘edilgendir’ deriz.

 

‘Adam banyoya girdi ve yıkandı.’ dediğimizde bağlı cümlenin birinci kısmından adamın kendi kendine yıkandığını anlayabilir ve ‘ dönüşlü’ deriz.

​

​

 

d. İşteş Fiil:

​

Fiilin birden fazla özne tarafından karşılıklı ya da beraber gerçekleştirildiği anlamı taşıyan fiil çatısına denir.

’ –ş’ eki kullanılır.

Fiil eğer’-ş’ ekini almamışsa ve yüklem bir tek özne tarafından da gerçekleştirilebilecek ise o fiil işteş değildir.

 

Örnek:

​

‘Kuşlar uçuştu.’ Cümlesinde ‘uçuştu’ fiili işteştir çünkü hem ‘–ş’ ekini almıştır hem de fiil tek bir özne tarafından gerçekleştirilemez. Yani   ‘kuş uçuştu’ diyemeyiz.

 

‘Öğrenciler konuyu anladı.’cümlesinde ‘anladı’ işteş değildir çünkü hem ‘–ş’ ekini almamıştır hem de tek özne alabilir. Yani ‘ Öğrenci konuyu anladı.’ diyebiliriz.

 

 

İşteşlik iki farklı şekilde kullanılır:

 

1. Beraber Anlamında:

Birden fazla öznenin aynı anda aynı işi beraber, yan yana  yaptığı anlamı taşır.

 

Örnekler:

​

• Kuşlar ötüşüyordu.

• Alarmı duyunca dört bir yana kaçıştık.

• Kelebekler uçuşuyordu.

 

2. Karşılıklı anlamında :

​

Yapılan eylemin yan yana değil de karşı karşıya ayn ı anda yapıldığı anlamı taşıyan fiillerdir.

 

Örnekler:

​

• Telefonda kardeşimle konuştum.( Özne tekil gibi görünse de yüklem işteştir, çünkü karşılıklı yapılma anlamı vardır.)

• Kızıyla uzun üre tartıştı.(-lar)

• Arkadaşımla selamlaştım.

• Sonunda bütün meselelerde anlaştık.

​

​

​

​