cümlenin ögeleri konu anlatımı I Türkiye I dinledebiyat

CÜMLENİN ÖGELERİ

Yargı bildiren kelimeye ya da kelimelerden oluşan bütüne cümle denilir. Cümle içinde çeşitli görevlerde bulunan kelime ya da kelime gruplarına ise öge denilir.

Cümle ögeleri örevlerine göre şunlardır:

1. Yüklem:

Yüklem cümlede çekimlenmiş yargı bildiren ögedir. Cümlenin oluşabilmesi için gerekli yargı bu ögede olduğundan yüklem olmazsa cümle de olmaz diyebiliriz.

“Sabahleyin eve gelirim.” Cümlesinde “gelirim” kelimesi çekimlenmiş bir yargı bildirir. Bu yüzden yüklemdir.

“Bu benim en sevdiğim evdi.” cümlesinde “ev” ismi ek fiilin görülen geçmiş zaman kipiyle çekimlenerek bir yargı bildirmiş ve yüklem olmuştur.

“Herkese yardım etti.” cümlesinde “yardım etti” bileşik fiili kelime grubu olarak yüklem olmuştur.

“Bu kulube köpeğin yeridir.” cümlesinde “köpeğin yeridir ” ek fiilin geniş zamanı ile çekimlenip bir yargı bildirmiştir.” Köpeğin yeri” bir isim tamlaması olduğu için ayrılmaz ve kelime grubu olarak yüklem olur.

Not-1: Yüklemi bulma için sorulacak bir soru yoktur. İş, oluş hareketin kendisinde gerçekleştiği çekimli fiiller ve ek fiil ile çekimlenmiş yargı bildirerek cümlede “olanı” karşılayan isimler yüklem olarak kullanılır.

Not- 2: Diğer ögeleri bulmak için her ögeye ayrı soruları yükleme sorarız. Cevaplara göre ögenin hangisi olduğunu tespit ederiz.

2. Özne: (Kim?, ne?)

a. Fiil cümlelerinde iş, oluş, hareketi yapandır:

Pelin çarşıya gitti.→ Kim gitti?

→Pelin O halde özne Pelin’dir.

Yapraklar sararmış.→ Ne sararmış

→ Yapraklar O halde özne yapraklar’dır.

b. İsim cümlelerinde olandır:

Ünye Karadeniz kıyısında şirin bir ilçedir.

ÖZNE YÜKLEM

→ Şirin bir ilçe “olan” ne? →Ünye

Not-1:

Öznenin yazılmadığı ancak şahıs ekleri vasıtasıyla belirtildiği durumlarda vardır. Bu durumdaki öznelere gizli özne denir.

O / Eve erken gelmiş.

→ -yüklem 3. tekil şahısta olduğu için gizli özne 3. tekil şahıs “o” olur.

sen / Yarın sabah gidersin.

→ yüklem 2. Tekil şahısta olduğu için gizli özne “sen” olur.

Not-2: Edilgen çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne olmadığından nesne sözde özne görevi üstlenir.

Ağaçlar budanmış. → kimin tarafından?→ başkaları tarafından. O halde yüklem edilgen. O zaman etkilenen öge “ağaçlar” sözcüğüne nesne yerine kural gereği sözde özne demeliyiz.

Ağaçlar budanmış.

Sözde Özne Yüklem

Bardak kırılmış.

Sözde Özne Yüklem

3 Nesne: ( Ne, neyi, kimi)

Cümlede yapılan işten etkilenen ögedir. Bu yönüyle nesne sadece iş (kılış) fiillerinin yüklem olarak kullanıldığı cümlelerde vardır denilebilir.

Nesneyi bulmak için önce cümlenin yüklemi sonra öznesi bulunur. Özneden yükleme “ne, neyi, kimi” sorularını sorarız. Cevap varsa nesne vardır.

İki çeşit nesne vardır:

a. Belirtili Nesne:

Yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularının cevabı olan kelime ya da kelme gruplarına belirtili nesne denilir. Bütün belirtli nesneler belirtme eki( i hal eki) alır.

G.Özne (o) /Eve arkadaşını getirmiş.

B.li Nesne Yüklem

→ Gizli özne olan o “kimi” getirmiş?→ arkadaşını

Arda, köpeği parka götürmüş.

B.li Nesne Yüklem

→ Arda “neyi” götürmüş?→ köpeği

b. Belirtisiz Nesne : (ne )

Yükleme sorulan “ne” sorusunun cevabıdır.

Annem bana kitap almış.

Özne B.siz Nesne Yüklem

→ (Annem “ne” almış → kitap =b.siz nesne)

Kardeşi mutfakta bardak kırmış.

Özne B.siz Nesne Yüklem

→ (Kardeşi “ne” kırmış → bardak)

4.Dolaylı Tümleç: (nereye,nerede, nereden, kime, kimde,kimden, neye, nede, neyden )

Yüklemin yeri-yönü hakkında bilgi veren cümle ögesidir.

Güneş ufukta göründü. → Güneş “nerede” göründü→ ufukta

Özne D.Tümleç Y

Sevde Ordu’ya gitti.

Özne D.Tümleç Y

→ Sevde “nereye” gitti.→ Ordu’ya

Not: -e,-de, -den ekleri yüklemin yerini, yönün bildirme anlamı dışında kullanılırsa dolaylı tümleç görevi dışında farklı öge olarak da kullanılabilirler.

İşçi sabahtan gelir→ İşçi “ne zaman” gelir? Görüldüğü gibi “-dan” hal ekini alan sözcük yer- yön bildirmemiş. O zaman dolaylı tümleç olamaz. Zarf Tümleci olur.

5. Zarf Tümleci: ( nasıl, niçin, nere, ne zaman, ne kadar)

Cümlede hal, durum, zaman, miktar,şart, hal eklerinden birini almadan yer-yön bildiren sözcük ya da sözcük gruplarına denilir.

Babası yukarı çıktı.

Özne Z. Tümleci Yüklem

→ Babası “nere” çıktı? → Yukarı ( hal eki almadan yer- yön bildirmiş.)

Küçük çocuk ağlayarak uzaklaştı.

Özne Z. Tümleci Yüklem

→ Küçük çocuk “nasıl” uzaklaştı?→ ağlayarak

Köpek sabaha kulubesine döner.

Özne Z. Tümleci D.Tümleç Yüklem

→ Köpek “ne zaman” döner?→ sabaha

6.Edat Tümleci:

Yüklemde gerçekleşen yargının ne ile, kiminle, hangi vasıtayla, kimin için yapıldığını gösteren kelime ya da kelime gruplarıdır.

Dağcılar yolun yarısını arabayla gittiler.

Özne B'li Nesne edat Tümleci Yüklem

→ Dağcılar “ne ile” gittiler? → arabayla

Annem sizin için kahvaltı hazırladı.

Özne edat Tümleci B.siz Nesne yüklem

→ Annem “kimin için” hazırladı? Sizin için

Not:

Edat tümlecinin varlığı tartışılmaktadır. Sınavlarda cevabı edat tümleci olması gereken sorular zarf tümleci olarak kabul edilmektedir. ÖSYM bir kez doğru cevap olmasa da şıklarda edat tümlecini kullanmıştı. Ancak bir sonraki sene cevabı edat tümleci olması gereken bir soruda edat tümlecini şıklarda vermedi. Onun yerine zarf tümlecini doğru şık olarak ilan etti.

Bu durumda yapılması gereken eğer edat tümleci sorulmuşsa ve şıklarda varsa edat tümleci işaretlenmelidir. Eğer şıklarda edat tümleci yoksa zarf tümleci işaretlenmelidir.

Cümle Dışı Öge (CDU)

Cümlede açıklama, bilgilendirme amacıyla iki kısa çizgi, iki virgül ya da parantez içinde verilen kelime, kelime grupları ya da cümlelere denilir. Bunlar asıl cümlenin bir parçası değillerdir. Bunlara genelde

“ara söz” denilir.

Cümlenin ögeleri bulunurken böyle bir kullanım varsa altı çizilip “arasöz, ya da “cümle dışı öge” yazılılabilir.