google.com, pub-1772441188610312, DIRECT, f08c47fec0942fa0
top of page

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI

​

1- SÖZLÜ DÖNEM

​

Bilinmeyen bir dönemden M.S VII yy’a kadar olan döneme Türk Edebiyaının sözlü dönemi denir.

​

  • Bu dönemde  Maniheizm, Şamanizm, Budizm gibi dinler sosyal yaşamda görülür.

  • Sav,sagu, destan,koşuk nazım biçimleri kullanılır.

  • Nazım birimi dörtlüktür.

  • 7’li hece ölçüsü kullanılır.

  • Şiirde ağırlıklı olarak yarım kafiye kullanılır.

  • Şiirler,ozan, kam, baksı gibi toplum tarafından üstünlüğü kabul edlmiş kişiler tarafından dile getirilir.

  • Şiirler av, ölüm törenleri ile şölenlerde halka söylenirdi.

  • Genelde şiirler kopuz denen çalgı ile söylenir.

  • Anonim bir edebiyattır.

  • Sözlü edebiyata dair ilk yazılı ürünler Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lugat-it Türk adlı eserinde bulunur.

  • Dil sade ve yalındır. Yabancı dillerin etkisinden uzaktır.

​

Sözlü Dönem Edebi Ürünleri:

​

a. Sav:

​

Günümüzdeki  atasözlerinin İslamiyet öncesindeki ismidir.

​

Özellikleri:

​

  • Atasözü demektir.

  • Sözlü dönem ürünleridir.

  • İlk yazılı örnekleri Divan-ı Lugat-it Türk’ de yer almaktadır.

​

Örnekler:

​

  • Ot tese ağız ermes ( Ateş demekle ağız uanmaz.)

  • Biş erngek tüz ermes.( Beş parmak bir olmaz.)

  • Ermegüge bulıt yük bolır. (Tembele bulut yük olur.)

 

b. Sagu:

​

Ölenlerin ardından duyulan üzüntüyü dile getirmek için söylenen ağıtın islamiyet öncesindeki halidir.

 

Özellikleri:

​

  • Nazım biri dörtlüktür.

  • 7’li hece ölçüsü kullanılır.

  • Genel olarak yarım kafiye kullanılır.

  • aaab kafiye şeması ile yazılır.

  • Kam, baksı ya da ozanlar tarafından kopuz eşliğinde söylenmiştir.

  • Ölen kşiye duyulan özlem, ölümden doğan acı dile getirilir.

  • İlk yazılı sagu örneklerine Divan-ı Lugat-it Türk’ terastlanılmıştır.

  • Sagunun Halk Edebiyatı dönemindeki karşılığına  ağıt, divan edebiyatındaki karşılığına mersiye denir.

​

Örnek:

Alp Er Tunga öldi mü
Isız ajun kaldı mu
Özlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur

Özlek yarağ közetti
Ogrı tuzak uzattı
Beglerbegin azıttı
Kaçsa kah kurtulur

 

​

c. Koşuk:

​

Doğa, aşk, sevgi, kahramanlık gibi konuların işlendiği şiirlere denilir.

 

Özellikleri:

​

  • Halk edebiyatındaki karşılığı koşmadır.

  • Genelde sığır veya şölen denilen av sonrası törenlerde kopuz eşiliğinde söylenir.

  • Konu itibari ile çeşitlilik gösterir. Doğa ya da bireysel sevgi, kahramanlık, yiğitlik konuları işlenebilir.

  • İlk yazılı örneklerine Divan-ı Lugat’it Türk’ te rastlanır.

  • Nazım birimi dörtlüktür.

  • aaab, cccb ... kafiye şemalıdır.

  • 7’li hece ölçüsü kullanılır.

  • Genel olarak yarım kafiye kullanılır.

  • Genelde 7 dörtlükten fazla koşuk olmaz.

 

Örnek:

...

Ördi bulıt ıngraşu
Aktı akın möngreşü
Kaldı bodun tanglaşu
Kükrer takı mangraşur

...

Günümüz Türkçesi

Bulutlar gürleyerek yükseldi
ve seller şarıldayarak aktı.
Halk (bu anî sağanak karşısında) hayret içinde
kaldı; bulutlar gürlüyor (ve insanlar) bağrışıyorlar.

 

d. Destan:

​

Destan milletlerin hayatında yer etmiş olayların olağanüstülükler eklenerek nesilden nesle geçip  anlatılmasında denilir.

Destan aynı zamanda Türk Edebiyatına ait bir  nazım biçiminin de adıdır.  Nazım biçimi İslamiyet öncesi ve sonrasında farklılıklar gösterir.

​

​

 

Şimdi İslamiyet öncesi nazım biçiminin özelliklerini görelim:

 

  • ’li hece ölçüsü ile söylenir.

  • Aaab, cccb ... kafiye şemasıdır.

  • 150 dörtlüğe kadar yazıldığı bilinmektedir.

  • Yarım kafiye kullanılır.

 

İslamiyet Öncesi Türk Destanları:  

​​

  • Altaylar→ Yaratılış

  • Sakalar→ Alp Er Tunga, Şu

  • Hun-Oğuz→ Oğuz Kağan, Attila

  • Göktürkler→ Bozkurt, Ergenekon

  • Uygurlar→ Türeyiş, Göç

​

Not: İslamiyet Sonrası Türk Edebiyatındaki destan biçimi Halk Edebiyatı döneminde ele alınacaktır.

 

2-YAZILI DÖNEM       

 

Türk Tarihinde karşılaşılan ilk yazılı örnekler “balbal” adı verilen mezar taşlarındaki yazılardır.Ancak bu yazılar edebi özellik göstermediklerinden dolayı ilk edebi ürünler olarak adlandırılmazlar. Bu nedenle Türk Edebiyatının ilk yazılı ürünleri ( edebi ürünler) Göktürk yazıtları olarak kabul edilir.

 

İslamiyet öncesi dönemi iki başlıkta inceleyelim:

​

1-Göktürk Yazıtları (VIII-XI. yy.)

​

 1. Göktürk Devletinin Çinlilere yenilip, halkın esir olmasından sonra Bilge Kağan, Kül Tiğin ve Tonyukuk tarafından isyan sonucu 2. Göktürk Devletinin kurulmasından sonra dikilmiştir. İrili ufaklı bir sürü Göktürk yazıtı bulunmasına rağmen en büyük ve en önemlileri ölümlerinden sonra dikilen Bilge Kağan, Kül Tiğin ve Tonyukuk yazıtlarıdır.

​

  • Bilge Kağan ve Kül Tiğin yazıtları Yollug Tiğin tarafından Tonyukuk’un emriyle kaleme alınmıştır. Bu yönüyle ilk Türk yazarı sayılabilir.

  • Tonyukuk anıtı ise bizzat kendisi tarafından diktirilmiştir.

  • Siyasetname ve nasihatname özelliği gösterir.

  • 38 harfli Göktürk Alfabesi kullanılmıştır.

  • Türk adının geçtiği ilk metinlerdir.

  • Prof. Dr. Thamson ve Rudloff tarafından okunmuştur.

  • Yazıtlara şiirsel bir üslup hakimdir.

  • ​Yazıtların dili dış etkenlerden uzak ve yalındır.

 

2- Uygur Yazıtları:

​

Çin etkisine giren Uygurlara ait metinlerdir. Bu döneme ait eserler daha çok Turfan yöresi diye anılan alandan çıkarılmıştır.

​

  • 14 harfli Uygur Alfabesi kullanılmıştır.

  • Daha çok Buda ve Mani dinine ait dinsel içerikli metinler vardır. Bunlar çoğunlukla Çinceden çeviridir.

  • Kökünç denilen ilkel tiyatro metinleri vardır.

 

Uygur Dönemi Eserleri:

​

Altun Yaruk (Altın Işık):  Budizm dinini anlatır.

​

Sekiz Yüknek (Sekiz Yığın):  Budizm felsefesini içerir.

​

Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi:  İki kardeş arasında yaşananlar Budizm dininin felsefesine göre anlatılır.

​

Irk Bitig (Fal Kitabı): 104 sayfa olan bu fal kitabı Manihaizm dinini anlatır

​

bottom of page