Ses bilgisi konu anlatımı I Türkiye I dinledebiyat

SES BİLGİSİ

Akciğerlerden gelen havanın boğazda ses telleri vasıtasıyla şekillendirilmesiyle ses oluşur. Bğazda şekillenenn seslerin karşılığı olan işaretlere harf, harlerin birleşimini de kelime denilir.

Türkçede toplma 29 harf ardır. Bu 29 harf Türkçede kullanılan 29 tane sesin karşılığıdır.

Dilimizdeki harflerin 8 tanesi ünlü (sesli) 21 tanesi ünsüz( sessiz)dür.

Şimdi bunları inceleyelim:

A. Ünlü Harfler:

a,e,o,ö,ı,i,u,ü harfleri ünlü harflerdir.

Ünlü harler ağızdan çıkışlarına göre farklı gruplara ayrılırlar.

Kalın İnce

a,ı,o,u e,i,ö,ü

Geniş Dar

a,e,o,ö ı,i,u,ü

Düz Yuvarlak

a,e,ı,i o,ö,u,ü

B. Ünsüz Harfler:

Ünsüz harler de ağızdan çıkış sırasındaki ses özelliklerine göre gruplandırılırlar:

1. Sert Ünsüzler:

8 tanedir: f,h,s,ş, ç,k,p,t

Sert ünsüzler kendi aralarında ikiye ayrılırlar:

a : Sürekli Sert ünsüzler : f,h,s,ş

b : Süreksiz Sert Ünsüzler : p,ç,t,k

2. Yumuşak Ünsüzler:

ğ,j,l,m,n,r,v,y,z, b,c,d,g

Yumuşak ünsüzler kendi aralarında ikiye ayrılırlar:

a. Sürekli Yumuşak Ünsüzler : ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

b.Süreksiz Yumuşak Ünsüzler : b, c, d, g

ÜNLÜ UYUMLARI

Ünlü uyumları bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını yani sonradan dilimize girip girmediğini anlamak için kullanılır. Ancak bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlamak için ünlü uyumları dışında birçok kural vardır.

Ünlü uyumları kendi başına yeterli olmayabilir.

1. Kalınlık- İncelik Uyumu:

Kelimede kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin gelmesi kuralıdır.

Kalınlık- incelik uyumuna büyük ünlü uyumu da denilir. Büyük sıfatını almasının nedeni bilinen en eski Türkçe kural olmasıdır. Yani yaş olarka büyük olduğu için büyük ünlü uyumu denilmiştir.

Kalınlık- incelik uyumunu bulmak için ilk heceye bakılır. İlk hece kalın ise sonraki hecelerdeki ünlü ya da ünlülerin de kalın, ince ise sonraki hecelerdeki ünlüler ince olmalıdır.

Deniz= de-niz ( İlk hecede ‘e ‘ince sonraki ‘i’ ince olduğu için Büyük Ünlü Uyumuna Uyar.)

Tohumluk: to-hum—luk ( ‘o, u,u ‘ üçü de kalın . Uyar.)

Not 1: Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

At, kat, set ...

Not 2: Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Eskişehir, Kahramanmaraş ...

2. Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu ( Küçük Ünlü Uyumu)

Düzlük yuvarlaklık uyumu iki şekilde ele alınır.

a. Eğer kelimede öndeki ünlü düz (a,e,ı,i) ise bir sonraki ünlünün de düz olması gerekir.

Kaşık = ka –şık ( ‘a’ düz bir ünlü, ‘ı’ da düz. O halde küçük ünlü uyumuna (K.Ü.U)uyar.)

Yamuk = ya-muk(‘ a’ düz bir ünlü, ‘u’ ise yuvarlak bir ünlü . K.Ü.U’ya uymaz.)

b. Eğer kelimede öndeki ünlü yuvarlak ise sonraki ünlü:

Ya düz- geniş (a,e) olur. ( topak= to-pak. ‘o’ yuvarlak, ‘a’ düz-geniş K.Ü.U’ya uyar)

Ya da dar-yuvarlak (u,ü) olur.( Koyun= Ko-yun. ‘o’ yuvarlak, ‘u’ dar- yuvarlak K.Ü.U’ya uyar.)

Not -1: Küçük Ünlü Uyumunda ünlü karşılaştırılması bir sonraki ünlüye göre yapılır. İkiden fazla heceli kelimelerde birinci ünlü ikinci ünlü ile ,ikinci ünlü ise üçüncü ünlü ile karşılaştırılır. Karşılaştırma ünlü sayısına göre bu şekilde devam edebilir.

Büyük ünlü uyumunda ise kelimedeki tüm ünlüler en baştaki ünlüye göre karşılaştırılır. Küçük ünlü uyumunda ise yukarıda açıklandığı şekliyle birbirini takip eden ünülüler arasında karşılaştırma yapılır.

Oyunlarım= O-yun-lar- ım ( ‘o-u-a-ı’ ünlüleri ardarda sıralanmış. İlk ünlü yuvarlak, yuvarlaktan sonra ‘u’ dar-yuvarlak gelmiş. Buraya kadar kurala uyuyor. Devam edelim. Dar yuvarlak’u’ aynı zamanda yuvarlak olduğu için yuvarlaktan sonra ‘a’ düz-geniş gelmiş. Burada da sorun yok. Ardından düz ‘a’düzden sonra ‘ı’ düz gelmiş. Sonuç olarak kurala aykırı bir durum yok . O halde K.Ü.U’ya uyar.

Not-2: Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için ilk olarak Büyük Ünlü Uyumuna bakılır. Büyük Ünlü Uyumuna uyarsa küçük ünlü uyumu aranır. Büyük ünlü uyumuna uymazsa kelimenin Türkçe olmadığı anlaşıldığından küçük ünlü uyumuna bakılmaya gerek kalmaz.

Not-3: Büyük Ünlü Uyumunda olduğu gibi birleşik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerede küçük ünlü uyumu aranmaz.

SES OLAYLARI

1. Ünsüz Benzeşmesi:

Sert ünsüzlerden(p,ç,t,k,f,h,s,ş) birisi ile biten bir sözcüğe b,c,g yumuşak ünsülerinden birisi ile başlayan bir ek getirilirse ekin başındaki yumuşak sessiz sert karşılığına dönüşür.

C – Ç ‘ye

D – T’ ye

G- K’ ya dönüşür.

Kitap- cı → kitapçı ( c , ç’ ye dönüşmüş.)
Yalıt-gan → yalıtkan ( g, k’ ye dönüşmüş.)
Ağaç-dan → ağaçta (d, t’ ye dönüşmüş. )

Not- 1: Türkçe olmadığı bilinen kelimelerde, terim ve birleşik sözcüklerde ünsüz benzeşmesi aranmaz.

2. Ünsüz Yumuşaması:

Sert ünsüzlerden(p,ç,t,k,) birisi ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek geldiği zaman kelimenin sonundaki sert ünsüz yumuşar.

P → b’ ye

ç → c’ ye

t → d’ ye

k→ g-ğ’ ye dönüşür.

Kitap- ı → kitabı (p, b’ye dönüşmüş)
Ağaç-a → ağaca (ç, c’ ye dönüşmüş.)
Kağıt- ı → kağıdı (t, d’ ye dönüşmüş.)
Sokak-a → sokağa ( k, ğ’ye dönüşmüş.)

Not-1: Yabancı sözcüklerde yumuşama aranmaz. Tek heceli sözcüklerin bir kısmında yumuşama görülmez.

Tabiat-ı → tabiatı ( değişmemiştir. Çünkü yabancı dilden dilimize yerleşmiş bir sözcüktür.)

Et-e → ete ( değişmemiştir. Çünkü tek heceli sözcüklerin bir kısmında yumuşama olmayabilir.)

Not-2: Özel İsimlerde yumuşama kural gereği olmaz. Sadece söyleyişte yumuşama yapılabilir. Gramer olarak yumuşama yapılamaz.

3. Ünlü (Hece) Düşmesi:

Sonunda dar ünlülerden ( u,ü,ı,i) birisini bulunduran bir sözcük ünlü ile başlayan bir ek aldığında kelimenin sonunda yer alan dar ünlü düşer. Buna ünlü düşmesi denilir.

Omuz-u → omzu

Burun- u → burnu

Beyin-i → beyni

Not -1-: İsim + yardımcı fiil şeklinde yapılan bazı bileşik fiillerde ünlü düşmesi görülür.

Seyir et- (mek) → seyret-(mek)

Şükür et – (mek) → şükret-(mek)

Not -2 : Bazı birleşik isimlerde birleşme sırasında ünlü düşmesi olur.

Kahve + altı → kahvaltı ( ‘e’ düşmüş.)

Cuma + ertesi → cumartesi (‘e’ düşmüş.)

4. Ünsüz Düşmesi

-cık, cik,-cuk,- cük,- cak, -cek eklerini alan ve sonu –k ünsüzü ile biten bazı sözcüklerde görülen bir durumdur. –k ünsüzü ile biten kelime cık, cik,-cuk,- cük,- cak, -cek eklerinden birini alırsa –k ünsüzü düşer. Buna ünsüz düşmesi denilir.

Küçük-cük → küçücük

Ufak- cık → ufacık

Büyük-cek → büyücek

5. Ünlü Türemesi

Ünlü türemesi iki şekilde olur:

a. Bazı tek heceli sözcüklere cık, cik,-cuk,- cük ekleri getiridiğinde ek ile kök arasında ünlü türemesi olur.

Genç-cik → genc-e-cik → gencecik
Dar-cık → dar-a-cık → daracık
Bir-cik → bir-i-cik → biricik

b. Pekiştirme yapılan bazı sözcükte ünlü türemesi olur.

Gündüz → güp-e- gündüz → güpegündüz
Sağlam → sap-a-sağlam → sapasağlam

6. Ünlü Daralması

Sonu düz-geniş ünlü (a,e) ile biten fiillerden sonra –yor eki getirilirse sondaki düzz-geniş ünlü da karşılığına dönüşür. Buna ünlü daralması denilir.

Kalma-yor → kalmıyor
Salla-yor → sallıyor
Gelme-yor → gelmiyor.
Durma-yor → durmuyor.

Not: Tek heceli fiil olan de-, ve ye- sözcükleri –yor eki dışında –ecek eki alınca da sondaki düz-geniş ünlü daralır.

De-yor → diyor
De –y-ecek → diyecek

Ye-yor → yiyor
Ye-y-ecek → yiyecek

7. Ulama

Ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime gelirse öndeki kelimenin ünsüzünü sonraki kelimenin ünlüsü ile bitişik okuruz. Buna ulama denilir. Ulama gramer olayı değildir. Yazıda bitiştirme yapılmaz. Sadece ounurken birleştirilir.

Bütün okuduklarım içerik bakımından kusurlu.

Bir akşam buraya gelsen.

Not: Ulama yapılabilmesi için kelimeler arasında noktalama işareti olmamalıdır.

8. Kaynaştırma Harfleri

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Eğer sözcüğe ek gelmesi sırasında iki ünlünün yan yana gelmesi söz konusu olursa araya kaynaştırma ünsüzleri getirlir.

Kaynaştırma ünsüzleri şunlardır: n,y,ş,s ( ‘YAŞASIN’ sözcüğünün ünsüzlerinin tamamı kaynaştırma harfidir.)