DİNLEDEBİYAT

2. Türemiş Fiilller:

İsim ya da fiil soylu sözcüklere yapım eki getirilerek yapılan fiiller türemiş fiillerdir.

 

Örnek:

 

Göz     -    le-         di-        m

İsim.K  Yapım .E Kip E.  1. Tekil. Ş.E

 

Yukarıdaki kelime ‘göz’ ismine isimden fiil yapan ‘-le’ eki getirilerek türemiş fiil yapılmıştır.

 

Koş   -    tur      -   du

Fiil K. Yapım.E  Kip Eki

 

Yukarıdaki kelime ise “koş-“ fiiline ‘-tur’ fiilden fiil yapım eki getirilerek türemiş fiil yapılmıştır.

 

İsimden fiil yapım eki alarak türemiş fiil olan sözcüklerden bazıları şunlardır: azal-, sula- ,küçül-, güzelleş- ..

 

Fiilden Fiil yapım eki alarak türemiş fiil olan sözcüklerden bazıları şunlardır: çektir-, çıkar-, görün-, sevin-...

 

 

3. Bileşik Fiiller:

 

Birleşik Fiiller Üç Başlıkta İncelenir:

 

a- İsim  +  Yardımcı Fiille Yapılan Bileşik Fiiller:

 

İsim soylu sözcüklere yardımcı fiil olarak adlandırılan et-, eyle-, ol-, buyur-, kelimeleri  getirilerek yapılır.

 

Yardım  +  et-

Mutlu   +  ol-

Oruç     +  tut .... gibi.

 

Not: bu şekilde yapılan birleşik fiiller oluşum esnasında ses olayına ( ses düşmesi, türemesi gibi) uğruyorsa bitişik, uğramıyorsa ayrı yazılırlar.

 

Red    + et  = reddet-

Kayıp + ol = kaybol-

Hasta+ ol = hasta ol-

Tercih+ et= tercih et-

 

 

 

b. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:

 

En az iki kelimenin gerçek anlamlarından uzaklaşarak beraberce yeni bir anlama gelecek şekilde kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Bu tanıma göre en az iki kelimeden birisi fiil olmalıdır.Dikka edilirse yukarıda verilen bilgiler aynı zamanda deyimlerin tanımı olmaktadır. O halde içinde fiil barındıran tüm deyimler anlamca kaynaşmış bileşik fiildir diyebiliriz.

 

​

Kulak kabart-(mak), gözden düş-(mek), göz gezdir-(mek),etekleri tutuş-(mak) ......

 

Söylenenlere kulak kabarrtı.

Bu araların patronun gözünden düştü.

Sayfalara şöyle bir göz gezdiriyorum.

Öğretmenin ödevleri kontrol edeceğini duyunca etekleri tutuştu.

 

 

 

c. Kurallı Bileşik Fiiller:

 

İki fiilin birleşmesi ile ortaya çıkan birleşik fiilllere denilir. Kurallı Birleşik Fiiller kendi aralarında dörde ayrılır:

 

1-  Yeterlilik Fiili: (-e-bil)

Cümleye gücü yetme anlamı katar. Bazı cümlelerde ise olasılık,rica anlamlar kattığı görülür.

 

​

bitir-e-bil-miş = Akşama kadar işi bitirebilmiş.

Yağ-a-bil-ir     = Bugün yağmur yağabilir.

Gel-e-bil-ir  = Benimle gelebilir misiniz?

 

 

Olumsuzunın Yapılışı:

Yeterlilik fiilinin olumsuzunda yardımcı ünlü olan ‘–e,-a’ kullanılır.’ –bil’ kullanılmaz.

 

​

 

Sevebilirim .......Sevemem (Sev-e-mem.)

Kırabilirim.........Kıramam   (Kır-a-mam)

 

 

Not: Eğer gücü yetmeme anlamı ihtimal içeriyorsa ‘–bil’ olumsuzda kullanılır.

 

Sevebilirim .....Sevemeyebilirim.( Sev-e-me-y-e-bil-i-r-im.)

Yazabilirim.....Yazamayabilirim. ( Yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im)

 

 

 

 

 

2- Tezlik Fiili: (-i-ver-)

 

Cümleye birdenbire anlamı katar.

 

Atla-y-ı-ver-di = Balık suya atlayıverdi.

Uç-u-ver-di     = Güvercin uçuverdi

 

 

Olumsuzunın Yapılışı:

Tezlik fiilinin olumsuzunda cümleye katılmak istenen anlama göre iki farklı şekilde uygulama vardır:

 

Uç-u-ver-me-di  ( Tezlik fiilinden sonra olumsuzluk eki kullanılmış. Sadece olumsuzluk bildirir.)

Uç-ma-y-ı-ver-di ( Ana fiilden sonra getirilmiş. Önemsememe bildirir.)

 

 

 

3-  Sürerlilik Fiili: ( -e-dur-/-a-kal-)

 

Gerçekleşen hareketin bitmediğini,  devam etmekte olduğunu bildiren birleşik fiillerdir.

 

Bak-a-dur-du = Arkasından bakadurdu.

Uyu-y-a-kal-mış= Koltukta uyuyakalmış.

 

 

 

 

 

Olumsuzunun Yapılışı:

Uyuyakalmış.....uyuyakalmamış/        süregelmiş..............süregelmemiş.

 

Not: Genel olarak çoğu kaynak sürerlilik fiilinin olumsuzunun olamayacağı yönündedir. Yani genel olarak yukarıda verilen olumsuz örneklerin uygun olmadığı kanısı hakimdir.

 

 

4- Yaklaşma Fiili: (-a-yaz-)

 

Eylemin gerçekleşmesine az kaldığı ancak gerçekleşmediği anlamı taşır

 

​

Düş-e-yaz-dı: Çocuk az daha yere düşeyazdı.

Boğul-a-yaz-mış: Adam  suda bağulayazmış.

 

Olumsuzunun Yapılışı:

Genel kanı yaklaşma fiilinin olumsuzunun olamayacağı yönündedir.