DİNLEDEBİYAT

​KÖK:

Bir kelimenin (cümle içinde ya da kelimenin bütününde kullanıldığı anlama uygun olarak ) anlamlı en küçük parçasıdır.

 

( (İ.K →  İsim Kök   /   F.K →  Fiil Kök )     ( İ.İ.Y.E  → İsimden İsim Yapım Eki    / F.İ.Y.E  → Fiilden İsim Yapım Eki   / İ.F.Y.E → İsimden Fiil Yapım Eki  /

F.F.Y.E → Fiilden Fiil Yapım Eki)

Örnek:

Balıkçılık → bal – ık – çı –lık  

                        İ.K         Y.E     Y.E    Y.E

​

( Bu şekil ayrım yanlıştır. Çünkü balık ile bal arasında ilişki yoktur.)

 

Balıkçılık → balık – çı –lık   ( Doğru)

                         İ.K            Y.E      Y.E 

 

Kökler cümle içindeki anlamına isim ya da fiil kök olarak bulunurlar. Ancak dikkat edilmesi gereken husus bazı kelimelerin kendi başına hem fiil hem de isim mi olduğunun anlaşılamayacağıdır.

​

Örnek:

​

“At” sözcüğü kendi başına bir hayvan ismi mi yoksa “fırlat-(mak)” anlamına gelen bir fiil mi anlaşılamaz. O yüzden kelimenin ek lmış haline ya da cümle içindeki haline bakıp karar verebiliriz.

​

Atları meraya saldım.→ Bu cümlede isim olarak hayvan olan “at” kullanılmış. O halde:

 

At  -  lar     -  ı      şeklinde kökü buluruz.

İ.K    Çoğul E.    Belirtme E.

 

 

Topu ileriye attım. → Bu cümlede “fırlat-(mak)” anlamında fiil olarak kullanılmış. O halde:

 

At  -  tı -  m                 şeklinde kökü buluruz.

F.K      Kip E.  1.Tekil Şahıs E.

 

 

 

Not:  Kökler sözcüğün başındadır ve ek alınca yapısı değişmez.Sadece “ben-e→ bana / sen-e → sana” şekillerinde yapısal bozulma istisnai olarak gerçekleşir.

 

 

 

​

GÖVDE:

 

Köklere yapım eki ya da yapım eklerinin getirilmesi ile oluşan bölüme denir. İki çeşit gövde vardır:

 

 

 ( (İ.K →  İsim Kök   /   F.K →  Fiil Kök )

 ( İ.İ.Y.E  → İsimden İsim Yapım Eki   

 F.İ.Y.E  → Fiilden İsim Yapım Eki   /

 

İ.F.Y.E → İsimden Fiil Yapım Eki  / F.F.Y.E → Fiilden Fiil Yapım Eki)

 

 

a. İsim Gövdeleri:

 

 İsim ya da fiil kök ve gövdelerine getirilen yapım ekleri ile yapılır.

 

• Okul –lu   → İsim kökü isim gövde haline gelmiş.

​

 

• Dur- ak   →  Fiil kökü isim gövde haline gelmiş

 

Not: Yapım ekleri sadece köklere gelmez. Gövdelere de yapım eki gelmeye devam edebilir. Bu gövdenin büyümesine neden olur. Yani birden fazla yapım ekinden oluşan bir gövde ortaya çıkar.

 

​

​

• kitap -  çı  - lık  → Kökten sonra iki tane isimden isim yapım eki gelmiş.

 

 

• yön  -el  -   iş     → Örnekte kelimenin kökü isimken yapım eki ile önce fiile sonra tekrar isme dönüşmüş.

 

 

 

b. Fiil Gövdeleri :

 

 İsim ya da fiil kök ve gövdelerine getirilen yapım ekleri ile yapılırlar.

 

    

• göz- le- (mek) →  İsim köke getirilen yapım eki ile gövde fiil yapılmış.

 

• Sev-  in – (mek) → Fiil köke getirilen yapım eki ile gövde fiil yapılmış.

 

• Sür - dür -  ül – (mek)

         F.K      F.F.Y.E    F.F.Y.E

→ Fiil kök ve gövdesine getirilen yapım ekleri ile gövde fiil yapılmış.

​

 

 

​

EKLER:

 

Ekler ikiye Ayrılır:

 

a.  Yapım Ekleri:

 

Kelimelerin kök ya da gövdelerine gelerek eski anlamına uygun  yeni anlamlar ortaya çıkaran eklerdir. Yapım eki alan kelimelere yapısına göre türemiş kelimeler denilir.

 

Yapım Ekleri dörde ayrılır:

 

1. İsimden İsim Yapım Ekleri (İ.İ.Y.E):

​

İsim kök ya da gövdelerine gelerek yeni anlamlı kelimeler türeten eklerdir.

 

​​

• Göz- cü      /   söz-lük      / çift-çi  

       İ.K.     İ.İ.Y.E               İ.K.     İ.İ.Y.E          İ.K.    İ.İ.Y.E

​

→ Hepsi isim köke gelmiş

 

• Koş – u   -   cu 

            F.K        F.İ.Y.E    İ.İ.Y.E

​

 → fiil önce isim gövde yapılmış sonra İ.İ.Y.E  “cu” getirilmiş.

​

 

2. Fiilden İsim Yapım Ekleri:

 

Fiil kök ya da gövdelerine eklenerek yeni anlamlı isimler türeten eklerdir.

 

​​

• Sal - gın     /    bak- ım     /    bak- ı  /    sev- gi             

        F.K      F.İ.Y.E                F.K    F.İ.Y.E             F.K     F.İ.Y.E    F.K      F.İ .Y.E

​

→ köklere gelmiş.

​

 

• Göz  - le    -  m  

             İ .K       İ.F.Y.E     F.İ.Y.E

​

→ İsim kök önce fiil yapılmış sonra fiil gövdeye F.İ.Y.E getirilmiş.

​

 

3.  Fiilden Fiil Yapım Ekleri:   

 

 Fiil kök ya da gövdelerine eklenerek yeni anlamlı fiiller türeten eklerdir.

 

​

• Koş –tur-          /    kaz – ıl- 

         F.K      F.F.Y.E                    F.K      F.F.Y.E   

 

→ köklere gelmiş. 

 

 

• Kız – dır - ıl      

        F.K        F.F.Y.E    F.F.Y.E    

 

   → gövdeye gelmiş.        

​

 

​

4.  İsimden Fiil Yapım Ekleri:   

 

 İsim kök ya da gövdelerine eklenerek yeni anlamlı fiiller türeten eklerdir.

 

 

​

• Suç- la-         /   doğru – l  → köklere gelmiş

             İ.K     İ.F.Y.E                   İ.K          İ.F.Y.E

 

• Sar  -  gı -  la   → gövdeye gelmiş.

           F.K        F.İ.Y.E    İ.F.Y.E   

​

​

 

b. Çekim Ekleri

 

Çekim ekleri kendi içinde  iki grupta incelenir:

 

1. Fiil Çekim Ekleri:

 

Fiiller emir kipindeki iki istisna dışında sadece çekimli olarak kullanılabilirler. Fiil çekimi demek fiil kök ya da gövdelerine fiil kip eklerinin şahıs ekleri ile beraber eklenmesi demektir.

 

​

Fiillere Getirilen Kişi Ekleri:

​

1. tekil şahıs     →  -m         ... sevdim. / ... bilmeliyim.

2. tekil şahıs     →  -n /- sın .. sevdin. / ... bilmelisin

3. tekil şahıs     →  eksizdir ... sevdi. / ... bilmeli.          

 

1. çoğul şahıs  → -k / -ız  ... sevdik  /  ... sevmeliyiz.

2. çoğul şahıs  → -niz / -sınız... sevdiniz / ... sevmelisiniz 

3. çoğul şahıs → - ler / - lar  .. sevdiler  /.. sevmeliler

​

​

​

Fiil Kip Ekleri ikiye ayrılır:

 

Haber Kipleri:

 

a. Görülen Geçmiş Zaman Kipi: (-dı –di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)

 

Geçmişte tanık olunan bir olayı bir başkasına aktarma anlamı taşır.

 

Yakala -    dı    -    m    → “yakala” fiili görülen geçmiş zaman kipini 1. Tekil şahısla alıp çekimlenmiş.

 Fiil         G.G.Z.Kipi    1.Tekil şahıs eki        

 

Aynı fiili altı şahısta olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

Yakaladım   →  1. tekil şahıs           → yakalamadım

Yakaladın    →   2. tekil şahıs          → yakalamadın

Yakaladı      →   3. tekil şahıs          → yakalamadı

Yakaladık    →   1. çoğul şahıs        → yakalamadık

Yakaladınız →   2. çoğul şahıs         → yakalamadınız

Yakaladılar →   3. çoğul şahıs         → yakalamadılar.

​

 

b. Duyulan Geçmiş Zaman Kipi: (-mış,-miş, -muş, -müş)

 

Geçmişte gerçekleşen bir olayı görenden duyan birinin bir başkasına aktarması anlamı vardır. Bu zamanın diğer bir özelliği de olayı yaşayan ya da gören birinin olay bittikten sonra fark etmesi anlamını da verebilmesidir. 

 

Sevin   -    miş   -   i   -      m  → “sevin-“  

 F.K             D.G.Z.K     Yard.. Ünlü   1. Tekil şahıs eki

​

fiili duyulan geçmiş zamanın 1. tekil kişisi ile çekimlenmiş.

 

Aynı fiili altı şahısta olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

1. tekil şahıs    →  Sevinmişim    → Sevinmemişim

2. tekil şahıs    → Sevinmişsin    → Sevinmemişsin

3. tekil şahıs   → Sevinmiş          → Sevinmemiş

 

1. çoğul şahıs  → Sevinmişiz     → Sevinmemişiz

2. çoğul şahıs  → Sevinmişsiniz → Sevinmemişsiniz

3. çoğul şahıs  → Sevinmişler   → Sevinmemişler

​

 

c. Şimdiki Zaman Kipi: (-yor)

 

Gerçekleşmekte olan bir olayı ifade eden fiil kipidir.

 

Gir     - i      -   yor   –   u   -        m                 .

F.K     Yard. Ünlü   Ş.Z.Kipi       Yard. Ünlü   1. Tekil şahıs kipi

​

​

→ “Gir-“ fiili şimdiki zaman 1. Tekil kişi ile çekimlenmiş

 

Aynı fiili altı şahısta olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

 

1. tekil şahıs          →  Giriyorum         → Girmiyorum

2. tekil şahıs          →  Giriyorsun         → Girmiyorsun

3. tekil şahıs          →  Sevinmiş            → Girmiyor

 

1. çoğul şahıs        → Giriyoruz           →  Girmiyoruz.

2. çoğul şahıs        → Giriyorsunuz      →  Girmiyorsunuz

3. çoğul şahıs        → Giriyorlar           →  Girmiyorlar

​

 

 

​

d. Gelecek Zaman Kipi: (-ecek, -acak)

 

Gerçekleşecek y da gerçekleşeceği düşünülen bir olayı ifade eden fiil kipidir.

 

Bak  -acak   -    ı    -    m    →

F.K      G.Z.Kipi   Yard. Ünlü  1. Tekil şahıs kipi

​

​

“Bak-“ fiili gelecek zaman 1. Tekil kişi ile çekimlenmiş.

 

 

1. tekil şahıs          →  bakacağım        → bakmayacağım

2. tekil şahıs          →  bakacaksın       → bakmayacaksın

3. tekil şahıs          →  bakacak            → bakmayacak

 

1. çoğul şahıs         → bakacağız          →  bakmayacağız

2. çoğul şahıs         → bakacaksınız     →  bakmayacaksınız

3. çoğul şahıs         → bakacaklar        →  bakmayacaklar

​

 

​

​

e. Geniş Zaman Eki (-r, -ar, -er,-ur, -ür)

​

Tüm zamanları kapsayan  haber kipidir.Geçmiş, gelecek ve şimdiki zamanı aynı anda kastedebilir.

​

Yürü   -  r     -    ü   -     m         

 F.K.         G.Z.E    Yard. Ünlü    1. Tekil şahıs.

​

→ yürü fiili geniş zaman 1. tekil kişi ile çekimlenmiş

 

Aynı fiili altı şahısta olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

1. tekil şahıs          →  yürürüm        → yürümem

2. tekil şahıs          →  yürürsün        → yürümezsin

3. tekil şahıs          →  yürür              → yürümez

 

1. çoğul şahıs         → yürürüz          → yürümeyiz

2. çoğul şahıs         → yürürsünüz     →  yürümezsiniz

3. çoğul şahıs         → yürürler          → yürümezler

​

 

​

Dilek Kipleri

 

Dilek kipleri dörde ayrılır:

 

1. Şart Kipi : (-se, -sa)

 

Fiil kök ya da gövdelerine eklenerek gerçekleşmesi gereken olayın şarta( koşula) bağlı olduğu anlamını ifade eden fiil kipidir.

 

“Balık tutmaya gitse mutlu olur.”  Örneğinde görüldüğü üzere mutlu olmanın şartı balık tutmaya gitmektir.

 

“Git-“ fiilini altı şahısta şart kipinde olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

1. tekil şahıs          →  gitsem         →  gitmesem

2. tekil şahıs          →  gitsen          →  gitmesen

3. tekil şahıs          →  gitse            →  gitmese

 

1. çoğul şahıs         → gitsek          →  gitmesek

2. çoğul şahıs         → gitseniz       →  gitmeseniz

3. çoğul şahıs         → gitseler        →  gitmeseler

​

 

2. Gereklilik Kipi: (-meli, -malı)

 

Olayın yapılmasının gerekli olduğunu ifade eden kiptir.

 

“Bunu mutlaka görmelisin.” örneğinde olduğu gibi cümlede olayın gerçekleşmesinde zorunluluk anlamı vardır.

 

  “Gör-“ fiilini altı şahısta gereklilik kipinde olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

 

 

1. tekil şahıs          →  görmeliyim        → görmemeliyim

2. tekil şahıs          →  görmelisin         →  görmemelisin

3. tekil şahıs          →  görmeli              →  görmemeli

 

1. çoğul şahıs         → görmeliyiz          →  görmemeliyiz

2. çoğul şahıs         → görmelisiniz       →  görmemelisiniz   

3. çoğul şahıs         → ggörmelilerr       →  görmemeliler

​

 

​

3. İstek Kipi (-e,-a)

 

Olayın gerçekleşmesi istemek, temenni etmek anlamı ile ifade eden kiptir.

 

“Bu akşam eve gelesin” cümlesinde istek kipi kullanılmıştır.

 

“Gel-“ fiilini altı şahısta istek kipinde olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

 

 

1. tekil şahıs          →  geleyim       →  gelmeyeyim

2. tekil şahıs          →  gelesin         →  gelmeyesin

3. tekil şahıs          →   gele             → gelmeye

 

1. çoğul şahıs         → gelelim         →  gelmeyelim

2. çoğul şahıs         → gelesiniz       →  gelmeyesiniz   

3. çoğul şahıs         → geleler          →  geleler

 

 

 

​

4.  Emir Kipi:( Eksizdir)

 

Eylemin yapılmasını emir şeklinde ifade eden kiptir. 1. Tekil ve çoğul şekli yoktur.

 

Koş-“ fiilini altı şahısta emir kipinde olumlu ve olumsuz çekimleyelim.

 

 

 

1. tekil şahıs          →         X            →         X

2. tekil şahıs          →        koş         →     koşma

3. tekil şahıs          →    koşsun       →     koşmasın

 

1. çoğul şahıs         →      X              →        X

2. çoğul şahıs         →   koşun         →  koşmayın   

3. çoğul şahıs         →   koşsunlar  →   koşmasınlar

​

 

 

 

 

​

İsim Çekim Ekleri

 

1. Çokluk Eki: (-ler,-lar)

​

İsime sayı bakımından çokluk katan ektir.

 

• Çoçukların hepsi acıkmış.

 

• Bütün uçurtmalar havalandı.

 

 

Not-1:

​

Fiillere getirilen –ler, -lar eki ile isim çekim eki olan –ler, -lar farklılık gösterir. Fiil çekim eki olan –ler, -lar hem fiile çokluk anlamı katar hem de 3. çoğul kişi anlamı katar. Yani fiil çekim eki –ler,-lar aslen şahıs ekidir. İsim çekim eki olan –ler, -lar ise sadece isimlere çokluk anlamı katan çoğul ekidir.

 

 

 

Not: 2: Çoğul Eki çokluk anlamı dışında anlamlar da kazandırabilir:

 

• Yaklaşık anlamı          : Kırk yaşlarında vardı.

• Aile anlamı                 : Ahmetlere gideceğiz bu akşam.

• Geniş zaman anlamı   : Akşamları yürüyüşe çıkarım.

• Saygı anlamı              : Müdür Beyler içeri teşrif ettiler.

• Benzeri anlamı           : Bu ülke Mustafa Kemaller yetiştirir.

​

 

 

​

2. Hal (Durum) Ekleri:

 

İsimlere ayrılma, bulunma, yönelme ve belirtme anlamı katan eklerdir. İsmin beş hali vardır:

 

a. Yalın Hal:

 

 İsmin hal eki almamış haline denilir. İsim diğer isim çekim eklerini alabilir ancak hal eklerinden herhangi birini alamaz. Alırsa yalınlığı bozulur.

 

​

• “Ağaçlar” sözcüğü  çoğul eki almış ama herhangi bir hal eki almamış, o halde yalın haldedir.

 

 

b. İsmin Ayrılma Hali: (-den, -dan, -ten, tan)

 

İsmin bir yerden ayrıldığı anlamı katar.

 

• Okuldan geliyorum.

• Bahçeden gelmişler.

 

 

 

c. İsmin Bulunma Hali: (-de, -da, -te, ta)

 

İsmin bir yerde bulunduğu anlamı katar.

 

• Saraydadır kendisi.

• Evdeyim .

 

 

 

 d. Yönelme Hali: (-e, -a)

 

 İsmin bir yere yöneldiği anlamı katar.

 

• Denize gidiyoruz.

• Buraya gelin.

 

 

​

e. Belirtme Hal Eki: (-ı,-i)

 

Eylemin hareketinden etkilenen ismi belirten ektir. Cümle içinde nesneyi belirtili yapan ektir.

 

• Bilgisayarı getir. → neyi getir= bilgisayarı ( belirtili nesne)

 

• Bahçeyi gezdim. → Ben neyi gezdim? = bahçeyi (belirtili nesne)

 

-İ hal eki de denilen belirtme hal eki cümlede fiile sorulan neyi - kimi sorularının cevabını verdirir.

​

 

İyelik Eki (-i,-ı,-u,-ü):

 

İyelik eki eklendiği ismi başka bir isme sahiplik ya da aidiyet bakımından ilişkilendirir. ( -ı,-i, -u,-ü ekleri)

 

Örnek: ‘Kapı’ sözcüğüne iyelik eki 1. Tekil şahıs eki getirelim: ‘Ev-i + m = evim’  Görüldüğü gibi ‘evim’ sözcüğünde ‘ ev’ ismi orada ayrı bir kelime ile belirtilmeyen 1. Tekil şahsa aittir. Bunu iyelik eki sağlar.

Şimdi diğer şahıslarda bunu görelim.

 

Evim, evin, evi, evimiz,eviniz,evleri

 

İyelik ekleri isim tamlamalarında anlamı  aidiyet yönünden tamamlanacak ögeye yani tamlanana getirildiği için tamlanan eki denilir.

 

 

 

 

​

 

İlgi Eki :

​

İyelik eki alan tamlanan ile tamlayan arasında istenildiğinde ya da zorunlu hallerde ilgi kurmak amacı ile tamlayana getirilen eklere denilir. (-ın, -in, -un,-ün)

 

Tamlayana getirildiği için tamlayan eki de denilir.

 

( i = isim   /    ky= kaynaştırma eki     /     te= tamlayan (ilgi) eki    /    ie= iyelik(tamlanan) eki)

 

Kapı  +  n + ın       kol  +  u 

 İ                  ky      İlgi Eki       i          İyelik Eki

​

 ( ilgi eki burada zorunlu değil.

​

 

Mehmet  + in   arkadaş  +  ı  

     İ                 İlgi eki         i               İyelik Eki

​

( ilgi eki burada zorunlu kullanılmış.)

 

Yukarıdaki son  örnekte  ilgi eki kullanılmazsa  tamlama anlamca oluşamıyor.