DİNLEDEBİYAT
Atın yiğidi kendine kamçı vurdurmaz.
DESTAN
Destan milletlerin hayatında yer etmiş olayların olağanüstülükler eklenerek nesilden nesle geçip anlatılmasında denilir.
Destan:
Destan milletlerin hayatında yer etmiş olayların olağanüstülükler eklenerek nesilden nesle geçip anlatılmasında denilir.
Destan aynı zamanda Türk Edebiyatına ait bir nazım biçiminin de adıdır. Nazım biçimi İslamiyet öncesi ve sonrasında farklılıklar gösterir. Şimdi İslamiyet öncesi nazım biçiminin özelliklerini görelim:
Özellikler:
-
7’li hece ölçüsü ile söylenir.
-
Aaab, cccb ... kafiye şemasıdır.
-
150 dörtlüğe kadar yazıldığı bilinmektedir.
-
Yarım kafiye kullanılır.
Örnek:
Oğuz Kağan Destanı'ndan:
"Ben sizlere kağan oldum
Alalım yay ile kalkan
Nişan olsun bize buyan
Bozkurt olsun bize uran
Av yerinde yürüsün kulan
Dana deniz, daha müren
Güneş bayrak gök kurıkan"
Not: İslamiyet Sonrası Türk Edebiyatındaki destan biçimi Halk Edebiyatı döneminde ele alınacaktır.
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DESTANLARI
1. Yaratılış Destanı
2. Saka Destanları
a. Alp Er Tunga Destanı ( İ.Ö. 7. yy)
b. Şu Destanı ( İ.Ö. 4. yy)
3. Hun-Oğuz Destanları
a. Oğuz Kağan Destanı ( İ.Ö. 4. yy)
b. Atilla Destanı
4. Göktürk Destanları
a. Bozkurt Destanı ( İ.Ö. 2. yy)
b. Ergenekon Destanı (7-8. yy)
5. Siyempi Destanları
6. Uygur Destanları
a. Türeyiş Destanı (8-9. yy)
b. Mani Dininin Kabulü Destanı
c. Göç Destanı (8-9. yy)
1. Yaratılış Destanı
-
Altay Türklerine ait bir destandır.
-
XIX. yüzyılda Prof. W. Radloff tarafından Altay Türkleri arasında derlenmiştir.
-
Yaratılış ile ilgili İslam dini dahil Semavi dinlerle ortak bir çok temayı işler. Anlatılanlar semavi dinlerde doğrudan verilen bilgilerin benzetmeler kullanılarak dolaylı yoldan anlatıldığı izlenimini oluşturur.
-
Şamanizmin etkisi açıkça görülür.
-
Kainatı yaratan tek bir kuvvetin varlığı anlatılır.
-
Semavi dinlerde anlatılan Şeytanın Allah'a karşı gelmesi bu destanda "kişi" karakteri üzerinden işleniyor. Kişi en sonunda "Erlik" (Şeytan) adını alıyor. Bu ve benzeri bir çok anlatılan bilgi semavi dinlerle ilişkiyi açıkça ortaya koyar. Ne var ki bu destan İslam dahil pek çok semavi dinden öncesine dayanmaktadır.
7. Kâinat, su ve topraktan meydana gelmiştir.
8. Destanda kadının mühim bir yeri olduğu görülür.. Tanrı Karahan’a yaratmayı ilham eden “Ak Ana”dır.
9. İnsanların dokuz ayrı ırktan türedikleri anlatılır.
Alp Er Tunga Destanı
-
Yaratılış Destanı'ndan sonra bilinen ilk Türk destanıdır.
-
Alp Er Tunga, MÖ 7. yüzyılda yaşamış bir Saka hükümdarıdır.
-
Türk-İran savaşları ve Alp Er Tunga'nın yiğitlikleri anlatılır.
-
Aynı konu İran destanı Şehname'de de geçer. Alp Er Tunga, Şehname'de Afrasiyab olarak yer almıştır.
Şu Destanı
-
Makedonyalı İskender ile Saka hükümdarı Şu arasındaki mücadeleler işlenir.
-
Kaşgarlı Mahmud tarafından yazıya geçirilmiştir.
-
Destanın kısa özeti Divan-ı Lugat-it Türk'de yer almaktadır.
Oğuz Kağan Destanı
-
Hun Hükümdarı Mete’nin doğuşu, kağan oluşu, Türk birliğini kuruşu; ölümünden önce de ülkesini oğulları arasında paylaştırması anlatılır..
-
Oğuz destanının üç farklı biçimi bulunmaktadır:
-
XIII. ile XVI. yüzyıllar arasında Uygur harfleriyle yazılmış nüsha.
-
XIV. yüzyıl başında yazılan Reşîdeddîn’in Câmi üt-Tevârih adlı eserinde yer alan Farsça Oğuz Kağan Destanı .
-
XVII. yüzyılda Ebü’l-Gazî Bahadır Han tarafından Türkmenler arasındaki sözlü rivayetlerden ve önceki yazmalardan faydalanarak yazılmış nüsha.
3 Ebul Gazi Bahadır Han’ın Secere-i Terakime’sinde Hun-Oğuz destanıyla (Mete Destanı) ilgili bölümler bulunmaktadır. Uygur harfleriyle yazılı olan özgün nüshası Paris kütüphanesindedir
Atilla Destanı
Batı Hun hükümdarı Attila'nın yaşamı,özellikle Romalılara karşı kahramanlıkları ve yaptığı fetihleri anlatılır.
Bozkurt Destanı
Göktürkler'in düşmanlarının baskınıyla yok olmalarından sağ kalan bir erkek çocuğun dişi bir kurt tarafından kurtarılması ve dişi kurt ile erkek çocuktan Göktürklerin yeniden çoğalması anlatılır.
Ergenekon Destanı
Göktürklerin düşman baskını sonrası sağ kalanların Ergenekon adlı vadiye sığınmaları, vadinin grişinin zamanla kapanması, Türklerin zamanla çoğalınca vadiye sığmamaları, bir kurdun yol göstermesi ile çıkışı bulup dışarı çıkmalarını ve düşmanlarından intikam almalarını anlatır.
Siyenpi Destanı
Siyenpi hükümdarı Tan-şe-hoay Yabgu’nun mucizevi bir şekilde doğuşunu ve kahramanlığını anlatır.
Siyenpi Destanı'nda diğer Türk destanlarına göre anlatımında ve olay örgüsünde bir zayıflık göze çarpmasının nedeni yayılma aşamasına geçmeden Çinli tarihçiler tarafından yazıya geçirilmesidir.
Türeyiş Destanı
Hakanın iki kızının dillere destan güzelliği nedeniyle onların ancak Tanrı ile evlenebileceği görüşü halk arasında yayılınca Hakan da aynı düşünmeye başladı.Onları insanlardan uzak tutmak için uzak bir kaleye kapattı. Ondan sonra tanrısına yalvardı. Hakanın kendi aklınca inandığı tanrısı dayanamadı ve bir Bozkurt şekline girip geldi. Hun Hakanının kızlarıyla evlendi. Bu evlenmeden birçok çocuk doğdu; bunlara Dokuz Oğuz- On Uygur denildi ve bu çocukların hepsinin de sesi Bozkurt sesine benzedi, yine bu çocuklar, birer Bozkurt ruhu taşıyarak çoğaldılar.
Mani Dininin Kabulü Destanı
“Bögü Kağan” yurduna davet ettiği maniheist din adamları ile kendi kamlarına bir münazara yaptırdı.Din adamlarının karşılıklı münakaşaları sonunda Uygurlar, başta Bögü Han olmak üzere 763 yılında topluca Mani dinini kabul ettiler. Bu olayın anlatıldığı eser destandan ziyade tarih özelliği gösterir. Çünkü tarihi belli bir olayın gerçekleşmesi anlatılmaktadır.
Göç Destanı
Türklerin kutsal taşı Çinlilere verince Tanrı tarafından cezalandırılmaları, ülkelerinde açlık ve kuraklığın başlaması, Uygurların günybatıya göç etmesi anlatılıyor.