DÄ°NLEDEBÄ°YAT
Atın yiÄŸidi kendine kamçı vurdurmaz.
DESTAN
​
Destan milletlerin hayatında yer etmiÅŸ olayların olaÄŸanüstülükler eklenerek nesilden nesle geçip anlatılmasında denilir.
Destan:
​Destan milletlerin hayatında yer etmiÅŸ olayların olaÄŸanüstülükler eklenerek nesilden nesle geçip anlatılmasında denilir.
Destan aynı zamanda Türk Edebiyatına ait bir nazım biçiminin de adıdır. Nazım biçimi Ä°slamiyet öncesi ve sonrasında farklılıklar gösterir. Åžimdi Ä°slamiyet öncesi nazım biçiminin özelliklerini görelim:
Özellikler:
-
7’li hece ölçüsü ile söylenir.
-
Aaab, cccb ... kafiye şemasıdır.
-
150 dörtlüÄŸe kadar yazıldığı bilinmektedir.
-
Yarım kafiye kullanılır.
Örnek:
Oğuz Kağan Destanı'ndan:
​
"Ben sizlere kaÄŸan oldum
Alalım yay ile kalkan
NiÅŸan olsun bize buyan
Bozkurt olsun bize uran
Av yerinde yürüsün kulan
Dana deniz, daha müren
GüneÅŸ bayrak gök kurıkan"
Not: Ä°slamiyet Sonrası Türk Edebiyatındaki destan biçimi Halk Edebiyatı döneminde ele alınacaktır.
​
Ä°SLAMÄ°YET ÖNCESÄ° TÜRK DESTANLARI
1. Yaratılış Destanı
2. Saka Destanları
​
a. Alp Er Tunga Destanı ( Ä°.Ö. 7. yy)
b. Åžu Destanı ( Ä°.Ö. 4. yy)
​
3. Hun-Oğuz Destanları
a. OÄŸuz KaÄŸan Destanı ( Ä°.Ö. 4. yy)
b. Atilla Destanı
4. Göktürk Destanları
​
a. Bozkurt Destanı ( Ä°.Ö. 2. yy)
b. Ergenekon Destanı (7-8. yy)
​
5. Siyempi Destanları
​
6. Uygur Destanları
a. TüreyiÅŸ Destanı (8-9. yy)
b. Mani Dininin Kabulü Destanı
c. Göç Destanı (8-9. yy)
​1. Yaratılış Destanı
-
Altay Türklerine ait bir destandır.
-
XIX. yüzyılda Prof. W. Radloff tarafından Altay Türkleri arasında derlenmiÅŸtir.
-
Yaratılış ile ilgili Ä°slam dini dahil Semavi dinlerle ortak bir çok temayı iÅŸler. Anlatılanlar semavi dinlerde doÄŸrudan verilen bilgilerin benzetmeler kullanılarak dolaylı yoldan anlatıldığı izlenimini oluÅŸturur.
-
Åžamanizmin etkisi açıkça görülür.
-
Kainatı yaratan tek bir kuvvetin varlığı anlatılır.
-
Semavi dinlerde anlatılan Åžeytanın Allah'a karşı gelmesi bu destanda "kiÅŸi" karakteri üzerinden iÅŸleniyor. KiÅŸi en sonunda "Erlik" (Åžeytan) adını alıyor. Bu ve benzeri bir çok anlatılan bilgi semavi dinlerle iliÅŸkiyi açıkça ortaya koyar. Ne var ki bu destan Ä°slam dahil pek çok semavi dinden öncesine dayanmaktadır.
7. Kâinat, su ve topraktan meydana gelmiÅŸtir.
8. Destanda kadının mühim bir yeri olduÄŸu görülür.. Tanrı Karahan’a yaratmayı ilham eden “Ak Ana”dır.
9. Ä°nsanların dokuz ayrı ırktan türedikleri anlatılır.
​
​
Alp Er Tunga Destanı
​
-
Yaratılış Destanı'ndan sonra bilinen ilk Türk destanıdır.
-
Alp Er Tunga, MÖ 7. yüzyılda yaÅŸamış bir Saka hükümdarıdır.
-
Türk-Ä°ran savaÅŸları ve Alp Er Tunga'nın yiÄŸitlikleri anlatılır.
-
Aynı konu Ä°ran destanı Åžehname'de de geçer. Alp Er Tunga, Åžehname'de Afrasiyab olarak yer almıştır.
​
Şu Destanı
​
-
Makedonyalı Ä°skender ile Saka hükümdarı Åžu arasındaki mücadeleler iÅŸlenir.
-
KaÅŸgarlı Mahmud tarafından yazıya geçirilmiÅŸtir.
-
Destanın kısa özeti Divan-ı Lugat-it Türk'de yer almaktadır.
​
Oğuz Kağan Destanı
-
Hun Hükümdarı Mete’nin doÄŸuÅŸu, kaÄŸan oluÅŸu, Türk birliÄŸini kuruÅŸu; ölümünden önce de ülkesini oÄŸulları arasında paylaÅŸtırması anlatılır..
-
OÄŸuz destanının üç farklı biçimi bulunmaktadır:
-
XIII. ile XVI. yüzyıllar arasında Uygur harfleriyle yazılmış nüsha.
-
XIV. yüzyıl başında yazılan ReÅŸîdeddîn’in Câmi üt-Tevârih adlı eserinde yer alan Farsça OÄŸuz KaÄŸan Destanı .
-
XVII. yüzyılda Ebü’l-Gazî Bahadır Han tarafından Türkmenler arasındaki sözlü rivayetlerden ve önceki yazmalardan faydalanarak yazılmış nüsha.
​
3 Ebul Gazi Bahadır Han’ın Secere-i Terakime’sinde Hun-OÄŸuz destanıyla (Mete Destanı) ilgili bölümler bulunmaktadır. Uygur harfleriyle yazılı olan özgün nüshası Paris kütüphanesindedir
​
Atilla Destanı
Batı Hun hükümdarı Attila'nın yaÅŸamı,özellikle Romalılara karşı kahramanlıkları ve yaptığı fetihleri anlatılır.
​
Bozkurt Destanı
Göktürkler'in düÅŸmanlarının baskınıyla yok olmalarından saÄŸ kalan bir erkek çocuÄŸun diÅŸi bir kurt tarafından kurtarılması ve diÅŸi kurt ile erkek çocuktan Göktürklerin yeniden çoÄŸalması anlatılır.
​
Ergenekon Destanı
Göktürklerin düÅŸman baskını sonrası saÄŸ kalanların Ergenekon adlı vadiye sığınmaları, vadinin griÅŸinin zamanla kapanması, Türklerin zamanla çoÄŸalınca vadiye sığmamaları, bir kurdun yol göstermesi ile çıkışı bulup dışarı çıkmalarını ve düÅŸmanlarından intikam almalarını anlatır.
​
Siyenpi Destanı
Siyenpi hükümdarı Tan-ÅŸe-hoay Yabgu’nun mucizevi bir ÅŸekilde doÄŸuÅŸunu ve kahramanlığını anlatır.
Siyenpi Destanı'nda diÄŸer Türk destanlarına göre anlatımında ve olay örgüsünde bir zayıflık göze çarpmasının nedeni yayılma aÅŸamasına geçmeden Çinli tarihçiler tarafından yazıya geçirilmesidir.
​
TüreyiÅŸ Destanı
Hakanın iki kızının dillere destan güzelliÄŸi nedeniyle onların ancak Tanrı ile evlenebileceÄŸi görüÅŸü halk arasında yayılınca Hakan da aynı düÅŸünmeye baÅŸladı.Onları insanlardan uzak tutmak için uzak bir kaleye kapattı. Ondan sonra tanrısına yalvardı. Hakanın kendi aklınca inandığı tanrısı dayanamadı ve bir Bozkurt ÅŸekline girip geldi. Hun Hakanının kızlarıyla evlendi. Bu evlenmeden birçok çocuk doÄŸdu; bunlara Dokuz OÄŸuz- On Uygur denildi ve bu çocukların hepsinin de sesi Bozkurt sesine benzedi, yine bu çocuklar, birer Bozkurt ruhu taşıyarak çoÄŸaldılar.
​
Mani Dininin Kabulü Destanı
“Bögü KaÄŸan” yurduna davet ettiÄŸi maniheist din adamları ile kendi kamlarına bir münazara yaptırdı.Din adamlarının karşılıklı münakaÅŸaları sonunda Uygurlar, baÅŸta Bögü Han olmak üzere 763 yılında topluca Mani dinini kabul ettiler. Bu olayın anlatıldığı eser destandan ziyade tarih özelliÄŸi gösterir. Çünkü tarihi belli bir olayın gerçekleÅŸmesi anlatılmaktadır.
Göç Destanı
Türklerin kutsal taşı Çinlilere verince Tanrı tarafından cezalandırılmaları, ülkelerinde açlık ve kuraklığın baÅŸlaması, Uygurların günybatıya göç etmesi anlatılıyor.
​
​